Cegielnik

O Cegielniku wiemy niewiele. Wprawdzie król Kazimierz IV Jagiellończyk w przywileju dla Torunia z 26 sierpnia 1457 r. [1] wymienia osadę Ziegelwiese jako jedną z 15 wsi i folwarków oddaną na własność miastu [2] aczkolwiek do dokładnej daty założenia miejscowości nie dotarłem [3]. Niewykluczone, że istniał już w połowie XIV w. jako dobro komturii toruńskiej podobnie jak pobliski Górsk. Zarówno polska, jak i niemiecka nazwa jednoznacznie sugerują swoje pochodzenie od cegielni, która miałaby onegdaj istnieć na tamtejszych łąkach. Taką też interpretację podaje Prätorius [4] i przyjmijmy to wyjaśnienie za adekwatne. Maercker jako pierwszą nowożytną datę w opisie wymienia rok 1773 i przytacza za Katastrem Fryderycjańskim, że wieś liczyła wówczas 76 mieszkańców, Niemców wyznania ewangelickiego. Oto nazwiska wymienionych gospodarzy: Behncke Abraham, Behncke Nicl[aus], Finger Andreas, Fritz Jacob, Fritz Michael, Krampitz Andres, Kruger Jacob, Leichnitz Jacob, Leichnitz Johann, Leichnitz Martin, Muller Erdmann, Schutz David, Seefeld Johann, Ventzcke Andres, Ventzcke Martin, Ventzcke Michael, Zandres Martin [5]. Nie są to nazwiska pierwszych osadników albowiem gdy przyjrzeć się liście mieszkańców urodzonych w Ziegelwiese na podstawie bazy danych Verein für Computergenealogie to znajdziemy tam osoby urodzone najwcześniej w 1758 r. [6] Dominują w nim nazwiska: Fenske, Finger, Krampitz, Lange, Muller i Pankratz. Oznacza to, że prawdopodobnie po zniszczeniu wsi na skutek potopu szwedzkiego Cegielnik został powtórnie zasiedlony przed rokiem 1754 za sprawą osadnictwa olęderskiego, które w dobrach miasta Toruń było już praktykowane wcześniej [7]. Niemniej jednak dopóki nie znajdziemy kontraktu osadniczego to zdanie „Cegielnik jest wsią olęderską” traktujemy jako hipotezę zerową.

[Rys. 1] Cegielnik na mapie Schroettera
Źródło: Schroetter F. L., Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litthauen und West-Preussen nebst dem Netzdistrict. Karte XXI, Berlin: S. Schropp, 1802-1812

[Rys. 2] Cegielnik na mapie MESSTICHSBLATT
Źródło: 2976 Pensau. TOPOGRAPHISCHE KARTE (MESSTICHSBLATT) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1940

 

Życie w tym miejscu nie należało do najłatwiejszych. Wyjątkowo piaszczysta ziemia wydawała słabe plony. Brakowało drzewa i karczmy [8] . Mimo niedogodności liczba mieszkańców rosła. W 1866 r. było ich 222 [9] , w 1886 r.  – 267 [10], w 1910 r. – 321 [11], w 1921 r. – 286 [12], w 1940 – 325 [13]. Ewangelicy należeli do parafii Górsk, katolicy do parafii pw NMP w Toruniu [14]. Dziś Cegielnik podlega parafii rzymskokatolickiej w Świerczynkach, w dekanacie Bierzgłowo [15]. O katolikach tu mieszkających przed II wojną światową dowiadujemy się dopiero ze Spisu Powszechnego z roku 1921 gdzie uwzględniono ich 43, podczas gdy ewangelików było wówczas 241 zaś osób wyznania chrześcijańskiego innego niż powyżej wymienione 2.  Wiemy również, że 55 osób zadeklarowało narodowość polską, a 231 niemiecką. Początkowo dzieci uczęszczały do szkoły w Czarnych Błotach [16]. Dopiero w 1894 r. wybudowano w Cegielniku własną dwuklasową placówkę edukacyjną [17].

[Fot. 1] Była szkoła ewangelicka | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

[Fot. 2] Była szkoła ewangelicka | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

W wyborach do Reichstagu odbytych 16 czerwca 1903 r. bezapelacyjnym uznaniem cieszył się wśród mieszkańców osady Ferdinand Grassmann, który zdobył tu 100% poparcia (78 głosów na tyleż możliwych). W II turze przeprowadzonej 25 czerwca 1903 r. zdobył on 82 na 83 głosy, lecz ostatecznie posłem z naszego rejonu został Jan Brejski [18].

Wydawać by się mogło, że bóg wojny Mars do Cegielnika leżącego przecież gdzieś na uboczu głównych traktów i schowanego za lasem nie dotrze. Nic bardziej mylnego. Pierwszy raz upomniał się o daninę krwi w 1866 r. w czasie wojny Prus ze Związkiem Niemieckim gdy zabrał ze sobą na wojenną tułaczkę do dzisiejszych Czech grenadiera Rudolpha Krampitza i muszkietera Ludwiga Fenske. Grenadier pewnie z dumą pokazywał swoim wnukom bliznę po ranie od kuli, która utkwiła w jego prawym ramieniu podczas bitwy pod Rüdersdorf (dziś Rubinovice) 28 czerwca 1866 r. Fenske nie miał tyle szczęścia i poległ 15 lipca na przedpolach Tobitschau (dziś Tovačov) [18a]. O uczestnictwie żołnierzy pochodzących z „ceglanej łąki” na frontach I wojny światowej dowiadujemy się z listy ofiar. Verlustlisten wymieniają pośród poległych następujące nazwiska: Franz Krampitz, Heinrich Lange, August Müller, Hermann Müller, Adolf Pritzlaff, Max Schilinski, Otto Schilinski, Johann Wunsch i Friedrich Zimmermann [18b]. Pewne jest również, że co najmniej trzech obywateli wsi nie ujrzało już swoich bliskich po tym, jak w czasie II wojny światowej zostali skierowani na front wschodni. Nie wrócili stamtąd: grenadier Walter Jabs, gefreiter August Rahn i oberschutze Alfred Rienas [19].

Co oprócz szkoły pozostało we wsi z dawnych lat? Idąc od strony Barbarki mijamy miejsce wyglądające na ślad po opuszczonym gospodarstwie. Zachowała się studnia oraz niewidoczne na poniższym zdjęciu kilka zdziczałych drzew owocowych.

[Fot. 3] Studnia | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

Zajrzyjmy do studni. Woda raczej opadowa niż gruntowa, a kości (chyba że to sprężyna od tapczanu), to po jakimś futerkowym nieszczęśniku, który wpadł tam wcale nie zamierzając.

[Fot. 4] Na dnie studni | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

Największą atrakcją jest, a właściwie była murowana i pokryta strzechą chata. W połowie kwietnia tego roku wyglądała tak:

[Fot. 5] Chata Emila Ungera, stan z 15.04.2012 | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka)
fot. Natalia Zofia Czapiewska

Gospodarstwo należało do Emila Ungera, który wg dostępnych ksiąg adresowych przybył do Cegielnika między 1897, a 1908 r. Na elewacji zachodniej ciemne cegły ułożono w inicjały od imienia i nazwiska pierwszego właściciela. Po II wojnie w domu zamieszkali państwo Urbańscy. Ojciec jakoś załatwił ten dom na początku lat 50., a ja nie wiem jak to zrobił – mówił Edward Urbański, który w tym domu pomieszkuje do dziś. Pan Edward wyszedł do nas z chaty, gdy tylko zaczęliśmy ją fotografować i oznajmił Sprzedane!, tu już wszystko sprzedane. Sprzedaż domu bliżej nieznanemu prawnikowi z Torunia nastąpiła gdy panu Edwardowi cofnięto rentę 11 lat temu. Nie zważając na to nadal przebywa w chacie gdyż prawowity właściciel nigdy od czasu zawarcia transakcji nie pojawił się na terenie gospodarstwa. Jak wytrzymuje w tym budynku bez wody, prądu i ogrzewania? Podobno na noc wraca do mieszkania żony, która mieszka w pobliżu.

[Fot. 6] Inicjały „E U” na elewacji zachodniej chaty | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012
fot. Natalia Zofia Czapiewska

Niestety oba zdjęcia prezentują nieaktualny stan budynku. W drugiej dekadzie września zastałem taki oto widok.

[Fot. 7] Chata Emila Ungera – stan z 11.09.2012 r. | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

[Fot. 9] Chata Emila Ungera, widok od północy, stan z 11.09.2012 | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

Początkowo myślałem, że strzecha została zrzucona przez wiatr. Jednak nawet najbardziej inteligentne podmuchy powietrza nie zrzucą same z siebie tak równo cegieł i nie ułożą ich na dwie kupki.

[Fot. 10] Elewacja zachodnia, stan na 11.09.2012 r. | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

A zatem właściciel przebudził się z długiego snu i postanowił chatę rozebrać. Pana Edwarda już nie zastałem. Przypomniałem sobie jak opowiadał o tym, że na pobliskim cmentarzu ewangelickim stała drewniana kaplica, którą wedle jego wiedzy spalili żołnierze radzieccy. Cmentarz położony jest w lesie ok. 600 metrów dalej. Zarośnięty, zdewastowany, zapomniany. Jednym zdaniem – stan nie odbiegający od normy dla setek innych cmentarzy ewangelickich położonych w województwie. By poszukać jakiś pozostałości po kaplicy należałoby wykarczować cmentarz z zielska i pokopać w poszukiwaniu nadpalonych fundamentów. Od strony drogi uwagę zwraca pozostałość po bramie cmentarnej, czyli dwa ceglane filary. Możemy tam znaleźć również 5 tablic inskrypcyjnych. Wszystkich zaciekawionych informacjami i zdjęciami dotyczącymi nekropolii zapraszam TUTAJ.

[Fot. 11] Pozostałość po bramie cmentarnej | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

[Fot. 12] Jeden z dziecięcych nagrobków z tabliczką inskrypcyjną | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

Starych murowanych domostw wybudowanych przez niemieckich mieszkańców jest jeszcze kilka. Niektóre na swoisty sposób zostały „zmodernizowane” tj. zastosowano eternit zamiast strzechy, a ściany obito papą. Większość z nich została już dawno rozebrana i jedynym świadectwem, że w danym miejscu istniały są stare dęby, które dawni gospodarze sadzali, by zapewnić swojemu rodowi pomyślność.

[Fot. 13] Stary dąb | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

[Fot. 14] Ruiny gospodarstwa | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

[Fot. 15] Przedwojenna chałupa pokryta eternitem | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

[Fot. 16] Prawdopodobnie była karczma | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

Tuż przy domu z [Fot. 15] rozciąga się mała lipowa aleja. Zdjęcia nie dane mi było zrobić gdyż wyłapał mnie monitoring społeczny potrafiący przekrzyczeć trzy psy biegające wokół. Budynek z [Fot. 16] wygląda mi na byłą karczmę. Właśnie w budynkach o takiej bryle najczęściej znajdowały się miejsca gdzie miejscowi mogli potańczyć i posmakować złocistego napoju z pianką. Co prawda Maercker  wspominał, że karczmy we wsi brakowało, tymczasem Gazeta Toruńska z 17 sierpnia 1904 r. [20] donosi, iż ciężka burza z grzmotem i gradem przechodziła w piątek nad tutejszą okolicą. W Ziegelwiese uderzył piorun w karczmę, zerwał dach i rzucił go 200 metrów od domu. Z ludzi, których było w karczmie pełno, nikt szwanku nie odniósł. Nie był to jedyny wypadek we wsi spowodowany poprzez uderzenie pioruna. Słowo Pomorskie z 23 marca 1934 r. [21] informuje o pożarze jaki wzniecony został w wyniku burzy wiosennej w zabudowaniach wdowy Emilji Telke. Ogień strawił nie tylko dom mieszkalny, ale także garderobę, stajnie i stodołę z żywym inwentarzem.

Najbardziej mrożąca krew w żyłach historia zdarzyła się w Cegielniku w lecie roku 1921. Jak relacjonuje „Słowo Pomorskie” [22] niejaki Wilhelm Lange został wówczas skazany na 9 miesięcy pozbawienia wolności za kradzież. Podsądny nie stawił się na wezwanie władz policyjnych celem odbycia kary tylko wykopał sobie w stodole ziemiankę gdzie oczekiwał dalszych wydarzeń. Poddać się bez walki nie zamierzał, bo zabrał ze sobą 2 karabiny. Gdy do domostwa przybył urzędnik celem przeprowadzenia rewizji Lange ciężko go ranił. Po kilku dniach próbowano negocjacji jednakże pertraktujący w imieniu władz miejscowy sołtys Becker został zabity. Widząc taki obrót spraw skierowano do osady oddział wojska, który aresztował niebezpiecznego ptaszka. W ziemiance prócz wspomnianych karabinów zabójca trzymał też kilka granatów oraz… ciężki karabin maszynowy Browning. Sąd podczas rozprawy 1 kwietnia 1922 r. wymierzył za zabójstwo karę śmierci, a za usiłowanie morderstwa 15 lat więzienia. Dalszej części historii dowiadujemy się z Dziennika Bydgoskiego [23]. Otóż skazany wniósł apelacje. Sąd w Warszawie uchylił wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia. Kolejna rozprawa miała miejsce 8 października 1923 r. I tym razem sąd skazał na karę śmierci, zmniejszając jedynie wyrok za usiłowanie zabójstwa do 7 i 1/3 roku więzienia.

Na stronie gminy Zławieś Wielka wyczytałem, że w Cegielniku mieszkańcy mogą poszczycić się wodą pitna o bogatym składzie mineralnym. W zasadzie musi chodzić o jakieś podziemne źródło gdyż wody z przepływającego tuż za szkołą strumienia nie było mi dane spróbować, jest okresowo wyschnięty.

[Fot. 17] Wyschnięty strumień przepływający przez wieś | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

 I jeszcze kapliczka. Stoi na głównym trakcie wsi od strony Barbarki kilkanaście metrów przed szkołą.

[Fot. 18] Kapliczka | Cegielnik (gm. Zławieś Wielka), 2012

A na koniec kilka ogłoszeń związanych z Cegielnikiem znalezionych w polskiej prasie.

[Fot. 19] Ogłoszenia i informacje z polskiej prasy przedwojennej | 1) Słowo Pomorskie 1922 nr 168; 2) Słowo Pomorskie 1926 nr 66; 3) Słowo Pomorskie 1926 nr 91; 4) Słowo Pomorskie 1929 nr 257; 5) Gazeta Toruńska 1902 nr 115; 6) Gazeta Toruńska 1914 nr 141; 7) Gazeta Toruńska 1913 nr 138; 8) Gazeta Toruńska 1903 nr 212

Byłbym wdzięczny za jakiekolwiek nieznane mi informacje na temat Cegielnika.

Źródła i opracowania:

[1] Biskup M., Historia Torunia, t. 2 cz. 1, U schyłku średniowiecza i w początkach odrodzenia (1454-1548), Toruń: TNT, 1992, s. 37.

[2] Goldbeck J. F., Volstandige Topographie des Konigreich Preussen. Th. 2, Die Topographie von West-Preussen, Marienwerder: 1789, Ndr Hamburg : 1969 oraz Maercker H., Geschichte der ländlichen Ortschaften und der drei kleineren Städte des Kreises Thorn in seiner früheren Ausdehnung vor der Abzweigung des Kreises Briesen i. J. 1888, Danzig: Th. Bartling, 1899-1900, s. 607 – link.

[3] Brak wzmianki o Cegielniku w Słowniku historyczno-geograficznym ziemi chełmińskiej w średniowieczu, opr. Krystyna Porębska, przy współpracy Maksymiliana Grzegorza, pod red. Mariana Biskupa, Wrocław: Ossolineum, 1971; patrz też Słownik geograficzno-historyczny ziem polskich w średniowieczu, pod. red. Tomasza Jurka, edycja elektroniczna http://www.slownik.ihpan.edu.pl/ [dostęp 04.10.2012]. Tymczasem na stronie gminy Zławieś Wielka (http://www.zlawies.pl/redir,8103?wiecej=26098#cegielnik) podano, że Cegielnik został założony w 1790 r., co jest informacją nieprawdziwą.

[4] Prätorius K. G., Tophographish – historisch – statistische Beschreibung der Stadt Thorn und ihres Gebietes, die Vorzeit und Gegenwart umfassend, bearb. u. hrsg. von J. E. Wernicke, Thorn: W. Th. Lohde, 1832, s. 294.

[5] Cytuję za stroną Volkera J. Krügera „Heim@Thorn” http://www.thorn-wpr.de/fq1772Zw.htm [dostęp: 04.10.2012]. Nazwiska pisane bez niemieckich znaków diakrytycznych. Zobacz też Westpreußischer Kontributionskataster von 1772/73, bearb. von R. Drefs u. D. Pöd, 1999 pod adresem http://www.odessa3.org/collections/land/wprussia/ [dostęp: 04.10.2012].

[6] Zobacz na http://gedbas.genealogy.net/ [dostęp: 04.10.2012]

[7]  Heuer R., Die Holländerdörfer in der Weicheselniederung um Thorn, [w:] „Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn”, z. 42, Toruń: 1934 – link; Ciesielska K., Osadnictwo „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych, [w:] „Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. 4, z. 2, Poznań: 1958;

[8] Maercker H., op. cit., s. 607.

[9] Steinmann O. L., Kreis Thorn. Statistische Beschreibung, Thorn: E. Lambeck, 1866 – link.

[10] Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski W. i in., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIV, Warszawa, 1895, s. 589 – link.

[11] Gemeindelexikon. Auf Grund der Ergebnisse der Volkszahlung vom 1 December 1910 und anderer amtlischer Quellen, H. 3. Regierungsbezirk Marienwerder. Berlin: Verlag des Koniglichen Stastitsischen Landesamts, 1912 – link.

[12] Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo Pomorskie, Warszawa: GUS, 1926 – link.

[13] Deutsches Reichs-Adressbuch. Die Ostgebiete, Berlin: Buch- und Tiefdruck Gesellschaft, 1941 – link.

[14] Patrz Cegielnik na Westpreussen.de, http://www.westpreussen.de/cms/ct/ortsverzeichnis/details.php?ID=7299 [dostęp: 05.10.2012], a także Steinmann O. L., op. cit., s. 339.

[15] Diecezja toruńska. Historia i teraźniejszość, T. 2 Dekanat bierzgłowski. Toruń : Wydawnictwo Konserwatora Diecezjalnego. Kuria Diecezjalna w Toruniu, 1996; Zobacz też Internetowy Serwis Informacyjny Diecezji Toruńskiej http://www.diecezja.torun.pl/par_pokaz.php?idpar=25 [dostęp: 05.10.2012].

[16] Steinmann O. L., op. cit., s. 289.

[17] Das Schulwesen in der Thorner Stadtniederung in der Zeit von 1614-1914, bearb. von H. Guske u. E. Jaeck, [w:] Basedow E., Festschrift zum 300jährigen Bestehen der Evangelischen Kirchengemeinde Gurske 1614 – 1914. Thorn: C. Dombrowski’schen Buchdruckerei, 1914 – link.

[18] „Gazeta Toruńska” z dnia 04.07.1903, nr 149, s. 3

[18a] Informacje na podstawie danych opublikowanych przez Onlineprojekt Gefallenendenkmäler, http://www.denkmalprojekt.org/ [dostęp: 05.10.2012].

[18b] Informacje na podstawie danych opublikowanych przez Verlustlisten Erster Weltkrieg, http://wiki-de.genealogy.net/Verlustlisten_Erster_Weltkrieg/Projekt [dostęp: 27.12.2012].

[19] Informacje na podstawie danych opublikowanych przez forum Ahnenforschung.net, http://forum.ahnenforschung.net/ [dostęp 05.10.2012].

[20] „Gazeta Toruńska” z dnia 17.08.1904, nr 187, s. 3; Informacje Maerckera pochodzą sprzed 1900 r.

[21] „Słowo Pomorskie” z dnia 23.03.1934, nr 67, s. 9.

[22] „Słowo Pomorskie” z dnia 22.04.1922, nr 77, s. 5.

Tagi: Becker, Behncke, Brejski, Cegielnik, cegła, cmentarz, Czarne Błoto, domy, drewno, dęby, ewangelicki, Fenske, Finger, Fritz, Górsk, Grassmann, Jabs, kaplice, kapliczki, karczmy, Krampitz, Kruger, Lange, Leichnitz, Muller, olędrzy, Pankratz, Pritzlaff, Rahn, Rienas, Rubinovice, ruiny, Schilinski, Schutz, Seefeld, studnie, szkoły, Telke, Toruń, Tovačov, Urbanowski, Ventzcke, Wunsch, Zanders, Ziemia Chełmińska, Zimmermann, Świerczynki

• 8 października 2012
• Architektura, Cmentarze, Ludzie, Opuszczone
• 20 Komentarzy