Kamionki

Statystycznym mieszkańcom Torunia Kamionki kojarzą się wyłącznie z tamtejszym jeziorem. Oprócz jeziora w Osieku nad Wisłą jest ono jednym z najbardziej uczęszczanych. Mnie było zawsze bliżej do Osieka, lecz pobyty w Kamionkach zapamiętałem jako bardziej ekscytujące. Oczywiście są też inne ośrodki: Jezioro Chełmżyńskie, Jezioro Okonin obok Elgiszewa, Jezioro w Józefowie obok Szembekowa. Te jednak, może  z racji swojej odległości, nigdy nie były tak popularne.  Na samym początku marca zastałem akwen całkowicie skuty lodem.

[Fot. 1] Jezioro Kamionkowskie | Kamionki Małe (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

[Fot. 2] Zjeżdżalnia nad Jeziorem Kamionkowskim | Kamionki Małe (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

Z małym wyjątkiem dla morsów.

[Fot. 3] Morsom jezioro zimą nie straszne | Kamionki Małe (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

Jakieś 700 m. na południe znajduje się przystanek kolejowy Kamionki-Jezioro, który w sezonie wakacyjnym zamienia się w najbardziej zaludniony peron na trasie Toruń Wschodni – Olsztyn Główny. Nad jezioro większość dociera pociągiem, PKSy zatrzymują się tu dość rzadko, a z przystanku ze wsi należałoby pokonać ok. 2,5 km. Dopiero od 3 lat MZK Toruń uruchomił specjalne połączenie wakacyjne jednak ścisk skutecznie odstrasza. O dojeździe czterema i dwoma kółkami nie wspominam, by nie zwiększać ilości aut pozostawionych w lesie gdzie popadnie, ani nie zawyżać statystyk złapanych na podwójnym gazie.

[Fot. 4] Widok na przystanek kolejowy Kamionki Jezioro | Kamionki Małe (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

Tym samym na przystanku i jeziorze wiedza o Kamionkach się kończy. Mało kto zagląda do wsi. Dwóch wsi, dużej i małej. Ściślej do Kamionek Dużych i Kamionek Małych, które na mapie Schroettera jako Groβ Kamionken i Klein Kamionken zaprezentowano poniżej.

[Rys. 1] Kamionki na mapie Schroettera
Źródło: Schroetter F. L., Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litthauen und West-Preussen nebst dem Netzdistrict. Karte XXI, Berlin: S. Schropp, 1802-1812

Od 1875 r. funkcjonują pod nazwą Steinau [1]. Współczesne Kamionki Duże oznaczono litera /A/, Kamionki Małe /B/.

[Rys. 2] Kamionki w granicach administracyjnych na mapie z 1910 r.
Źródło: 2878 Kielbasin, TOPOGRAPHISCHE KARTE (MESSTICHSBLATT) 1:25000, Preuss. Landesaufnahme, 1910

Na północno zachodnim skraju mapy, pomiędzy torami, a Strugą Toruńską mamy kolonię Lipowiec (Lipowitz) /C/, a miejscu oznaczonym literą /D/ współcześnie znajduje się druga kolonia Piaski. Obie kolonie wchodzą dziś w skład Kamionek Dużych. Również Kamionki Małe posiadają swoją osobną część zwaną Wybudowanie /E/ [2]. Początkowych zapisków o wsiach należy szukać w czasach krzyżackich. Kamionki Wielkie wymieniane są jako dobro rycerskie, Kamionki Małe jako dobro klasztoru Benedyktynek. O historii osad, m. in. o tym kto kogo wziął w arendę, a kto komu kradł drzewa z lasu, i gdzie leżała trzecia wieś Kamionki Stare (Alt Kamionken), przeczytać można we wskazanych opracowaniach [3]. Dodam tylko, że wg Maerckera [4] pierwsi koloniści niemieccy pojawili się w 1780 r. z… Polski. Coś jednak poszło nie tak, skoro już po 2 latach wynieśli się. Na ich miejsce sprowadzono 12 rodzin z Wirtembergii.

Skupimy się na tym co zostało z dawnych lat. Opuszczamy jezioro wraz z domkami letniskowymi i kierujemy się w stronę centrum Kamionek Małych.

[Fot. 5] Droga w stronę centrum Kamionek Małych | Kamionki Małe (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

Na pewno napotkamy położone wzdłuż drogi budynki, będące pozostałościami po dawnym folwarku. Prawdopodobnie w tym samym miejscu posiadały swój folwark Benedyktynki. W czasach pruskich majątek kościelny przechodził w ręce króla stając się domeną królewską kierowaną przez mianowanego zarządcę.

[Fot. 6] Budynki dawnego folwarku | Kamionki Małe (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

[Fot. 7] Ruiny zabudowań pofolwarcznych | Kamionki Małe (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

[Fot. 8] Dawny dom zarządcy folwarku | Kamionki Małe (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

Za folwarkiem mijamy jeszcze kilka gospodarstw, by dojść do wiaduktu. Autostrada A1 prostopadle przecina naszą drogę rozdzielając jednocześnie Kamionki Małe od Dużych. Tu będzie ciekawiej gdyż w otchłaniach internetu udało mi się namierzyć dwie pocztówki datowane na 1914 r. [5]

[Fot. 9] Pocztówka z Kamionek, Gruss aus Steinau, Kr. Thorn, 1914
Kolejno: Manufaktur- und Materialwarenhandlung von Borkowski, Gemeindevorstand, Villa Trenkel, Schule, Mehlhandlung von Fr. Pfetzner, Gasthaus Harbarth

[Fot. 10] Pocztówka z Kamionek. Gruss aus Steinau Kr. Thorn, 1914 r.
Kolejno: Gasthaus Harbarth, Dampfmühle, Gesamtansicht

Sprawdzenie stanu budynków widocznych na widokówkach i cmentarz ewangelicki były głównym celem wyprawy. Najbardziej rzuca się w oczy młyn parowy (Dampfmühle) [Fot. 11]. Właściwie niewiele się zmienił. Zadaszono rampę, założono barierki ochronne. Wymieniono schody i rynny. Obiekt jest ogrodzony i wygląda jakby służył po dziś dzień.

[Fot. 11] Młyn parowy | Kamionki Duże (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

Stojący przy zakręcie dawny gościniec państwa Harbarth zamienił się w mieszkanie wielorodzinne [Fot. 12]. Gasthaus Harbarth zamieszczono na obu pocztówkach i z pewnością był chlubą całej wsi. O dawnej świetności przypominają jedynie nieotynkowane nadbudówki – facjaty, które dziś wydają się nieużywane. Brakuje schodów i dawnych okien. Jak na peerelowska modłę przystało nie zapomniano o eternicie. Spójrzmy jeszcze raz na pocztówkę. Na spotkanie nam wyszła cała załoga „hoteliku”. Kto dosiada wierzchowca? To listonosz, czy sam właściciel Eduard Harbarth?

[Fot. 12] Dawny gościniec państwa Harbarth | Kamionki Duże (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

Gdy z miejsca widocznego na [fot. 12]  podążymy w prawo to po kilkudziesięciu metrach dojdziemy do poniższego budynku. Nie jest to poszukiwana szkoła z pocztówki, gdyż nie zgadza się ani liczba okien na piętrze, ani na parterze boku obiektu. Nie ma też trzech kominów. Jedyną wspólną cechą obu jest kamienna podmurówka. Szkoły przyjdzie poszukać następnym razem zaś sfotografowany dom z cegły jest o tyle ważny, że tuż za nim wiedzie droga na cmentarz.

[Fot. 13] W tym budynku nie mieściła się szkoła | kamionki Duże (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

Cmentarzowi ewangelickiemu poświęciłem jeden z wcześniejszych WPISÓW. Więcej informacji i zdjęć znajdziecie również TUTAJ.

[Fot. 14] Cmentarz ewangelicki w Kamionkach Dużych | Kamionki Duże (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

Władze gminy wycięły zarastającą go roślinność i ustawiły kamień z tablicą pamiątkową. Nie wiadomo jednak co stało się z żeliwną tablicą inskrypcyjną rodziny Grimm. W 2002 r. jeszcze istniała [6].

[Fot. 15] Nieistniejąca żeliwna tablica inskrypcyjna Familie Grimm na fragmencie obejścia pola grobowego | Kamionki Duże (gm. Łysomice, pow. toruński), 2002
Fot.: Marek Pawłowski

Wiesława Kwiatkowska wzmiankuje za Neumeyerem, że w Kamionkach istniała gmina staroluterańska i w 1847 r. liczyła 110 wiernych. Ten z kolei powtórzył to za Wangemannem, który swoich źródeł nie ujawnia [7]. Precyzuje jedynie, że chodzi o wiernych z czterech miejscowości. O staroluteranach z Kamionek nie wiem nic poza tym krótkim wyszczególnieniem. Gdzie odbywali swoje spotkania modlitewne? Czy pochowani są również  na cmentarzu ewangelickim? Sądzę, że tak, a spotykali się w domu któregoś z wyznawców. We wsi nie było żadnej kaplicy ani kościoła jakiegokolwiek wyznania. Katolicy z obu wsi uczęszczali na mszę do Gostkowa, a od 1905 r. Kamionki Małe przypisano do Gronowa. Ewangelicy w obu osadach przynależeli do parafii w Chełmży, dopiero od 1903 r. mieli sporo bliżej, bo zbudowano wtedy kościół ewangelicki w Gostkowie.

[Fot. 16] Fragment o istnieniu gminy staroluterańskiej w Kamionkach.
Źródło: H. Wangemann, Sieben Bücher Preussischer Kirchengeschichte. Eine aktenmassige Darstellung des Kampfes um die evangelisch-lutecherische Kirche im XIX Jahrehundert. Zweiter Band, Berlin: Wilhelm Schulze, 1859, s. 421

Skierujmy się z powrotem do punktu wyjścia (patrz [fot. 12]), a  stamtąd w lewo ku drugiemu końcowi wsi. Wzdłuż drogi natkniemy się dwa budynki widoczne na pocztówce: siedzibę rady wsi (Gemeindevorstand) oraz willę państwa Trenkel (Villa Trenkel).

[Fot. 17] Dawna siedziba rady wsi | Kamionki Duże (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

Co ciekawe, rada dysponowała własną papierową pieczęcią znaczkową, którą zamykano korespondencję służbową [8].

[Fot. 18] Pieczęć znaczkowa rady wsi Kamionki Duże
Źródło: Veikkos.com

[Fot. 19] Dawna willa państwa Trenkel (Villa Trenkel), obecnie dom mieszkalny | Kamionki Duże (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

Przy willi ceglana obora, która wygląda jak gdyby w przeszłości miała zupełnie inne przeznaczenie.

[Fot. 20] Obora z cegły | Kamionki Duże (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

A 100 metrów dalej drugi duży budynek, z trudem mieszczący się w kadr. Dziś służy za sklep. Podobny w swojej architekturze do gościńca Harbartha. W księdze adresowej z 1912 r. wyczytałem, że w Kamionkach Dużych znajdowały się dwa tego typu przybytki. Ten drugi należał do rodziny Baumann [9].

[Fot. 21] Sklep, dawniej domniemany gościniec państwa Baumann | Kamionki Duże (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

Skręcamy w lewo za sklepem i dochodzimy do rozstaju dróg, za którą czai się złe. Jednak duchy i demony nie mają wstępu do wsi, gdyż przy skrzyżowaniu na Turzno i Gostkowo odwiecznego porządku strzeże murowaną kapliczka. Postawiona powtórnie w 1945 r.  w miejscu zniszczonej przez hitlerowców, wedle inskrypcji ufundowana została już w 1586 r. przez Feliksa Kamińskiego.

[Fot. 22] Inskrypcja upamiętniająca fundatora kapliczki | Kamionki Duże (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

[Fot. 23] Widok na kapliczkę i drogę w stronę Gostkowa | Kamionki Duże (gm. Łysomice, pow. toruński), 2013

Jeśli już mowa o drodze łączącej Turzno z Kamionkami to sejmik powiatowy przyzwolił na jej budowę 15.07.1876 r. [fot. 24]

[Fot. 24] Wzmianka o planowanym rozpoczęciu budowy drogi Turzno – Kamionki
Źródło: Gazeta Toruńska z 18.07.1876 r., nr 162, s. 3

Do kolekcji z pocztówki zabrakło szkoły, sklepu Borkowskiego i punktu handlu mąką Pfetzera. Nie ma już ich albo przeoczyłem. Nie przeoczyłem natomiast braku trzech wiatraków nie ocalałych do dnia dzisiejszego, a widocznych na mapie. Gdybym wiedział, że budynek przedwojennej straży pożarnej wyglądem przypomina chałupniczo wybudowaną stodołę to sfotografowałbym, a tak przeszedłem koło niego i pomyślałem, że oznaczenie na mapie dotyczy innego obiektu, już nieistniejącego. We wsi jest bowiem nowa remiza. Ciekawi mnie również, czy któryś z mieszkańców spośród przesiedleńców z 1945 r. z byłego woj. kieleckiego był tak zapalonym rolnikiem jak pan Donner. Otóż rzeczony z taką dokładnością doglądał  plonu buraków, że podczas posiedzenia niemieckiego stowarzyszenia rolniczego w Toruniu w dniu 08.12.1880 r. zakomunikował iż: buraki sprzątnięte na jego polu wydały przy polaryzacyi 1 procent więcej niż buraki z gruntów znanych z najlepszych wydatków w burakach [10]. Kto wie, czy to właśnie ten wynik przyczynił się do zbudowania 2 lata później cukrowni w Chełmży 😉

Na koniec garść ciekawostek ze starej prasy. W ogłoszeniach dominuje sprzedaż gospodarstw, a w kronice kryminalnej drobne przestępstwa za oszustwa i kradzieże.

[Fot. 25] Wzmianki o Kamionkach w starej prasie z okresu zaborów
Źródło: 1) Pielgrzym z 28.03.1878 r., nr 13, s. 4; 2) Pielgrzym z 18.03.1880 r., nr 12, s. 4; 3) Gazeta Toruńska z 05.06.1902 r., nr 127, s. 4; 4) Gazeta Toruńska z 06.09.1902 r., nr 207, s. 2; 5) Gazeta Toruńska z 01.05.1903 r., nr 98, s. 4; 6) Gazeta Toruńska z 16.03.1904, nr 62, s. 4; 7) Gazeta Toruńska z 13.02.1910 r., nr 35, s. 6; 8) Gazeta Toruńska z 18.09.1902 r., nr 217, s. 3; 9) Gazeta Toruńska z 05.01.1912 r., nr 3, s. 4;

[Fot. 26] Kronika kryminalna z Kamionek na podstawie Gazety Toruńskiej 
Źródło: 1) Gazeta Toruńska z 21.04.1905 r., nr 92, s. 2; 2) Gazeta Toruńska z 30.04.1905 r., nr 98, s. 2; 3) Gazeta Toruńska z 14.07.1909 r., nr 57, s. 2; 4) Gazeta Toruńska z 10.08.1909 r., nr 180, s. 2; 5) Gazeta Toruńska z 16.02.1912 r., nr 37, s. 2; 6) Gazeta Toruńska z 16.04.1912 r., nr 85, s.1;

Byłbym wdzięczny za jakiekolwiek nieznane mi informacje na temat wsi Kamionki Małe i Kamionki Duże.

Przypisy:

[1]  Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 1882, t. III, s. 795 – link [dostęp: 27.02.2013]

[2] Patrz: Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju TERYT – link [dostęp: 20.03.2013]; Geoportal 2 – link [dostęp: 20.03.2013]

[3] M. Pawłowski, Gmina Łysomice. Od pradziejów do współczesności, Toruń: Rada i Urząd Gminy Łysomice, 2004, s. 164-193; H. Maercker, Geschichte der ländlichen Ortschaften und der drei kleineren Städte des Kreises Thorn in seiner früheren Ausdehnung vor der Abzweigung des Kreises Briesen i. J. 1888, Danzig: Th. Bartling, 1900, s. 534-537 – link; Słownik…, s. 795;

[4] H. Maercker, op. cit., s. 537.

[5] Pocztówkę [fot. 10] znaleziono na Heim@thorn, a [fot. 11] na forum Inne Oblicza Historii [dostęp: 27.02.2013]

[6] M. Pawłowski, Gmina Łysomice. Od pradziejów do współczesności, Toruń: Rada i Urząd gminy Łysomice, 2004, s. 173

[7] W. Kwiatkowska, Kancelaria Ewangelickiego Kościoła Unijnego w Prusach Zachodnich w latach 1817-1920 i pozostałe po niej akta, Toruń: Wydawnictwo UMK, 2006, s. 56; H. Neumayer, Kirchengeschichte von Danzig und Westpreuβen in evangelischer Sicht, Bd. 2: Die evangelische Kirche im 19. und 20 Jahrehundert, Leer 1977, s. 33-34; H. Wangemann, Sieben Bücher Preussischer Kirchengeschichte. Eine aktenmassige Darstellung des Kampfes um die evangelisch-lutecherische Kirche im XIX Jahrehundert. Zweiter Band, Berlin: Wilhelm Schulze, 1859, s. 421 – link.

[8] Znalezione na http://www.veikkos.com [dostęp: 20.03.2013]

[9] Adressbuch für Thorn : Stadt und Land 1912, Thorn: Dombrowski, 1912 – link.

[10] Gazeta Toruńska z 11.12.1880 r., nr 285, s. 3.

Tagi: Baumann, Benedyktynki, Borkowski, cegła, Chełmża, cmentarz ewangelicki, domy, Donner, dworce, facjaty, folwarki, Gostkowo, gościńce, Grimm, Gronowo, Harbarth, jeziora, Jezioro Kamionkowskie, Kamionki Duże, Kamionki Małe, Kamionki Stare, Kamiński, kapliczki, Lipowiec, młyny, Pfetzer, Piaski, pieczęcie, ruiny, staroluteranie, Struga Toruńska, Toruń, Trenkel, Turzno, Wybudowanie, Ziemia Chełmińska

• 22 marca 2013
• Architektura, Cmentarze, Przyroda, Transport
• 10 Komentarzy