Zapomniane cmentarze Torunia #04: Cmentarz Św. Jakuba

[Fot. 1] Anioł bez twarzy | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

Cmentarz Św. Jakuba nie jest w istocie cmentarzem zapomnianym gdyż istnieje po dziś dzień, jako drugi w kolejności z istniejących najstarszy cmentarz toruński zaraz po cmentarzu Św. Jerzego. Wyparto z pamięci dawną część ewangelicką, która gwoli ścisłości stanowiła pierwotne założenie tej nekropolii. Z uwagi na ustalenia zawarte w komentarzach do poprzedniego postu z tej serii nie będę umieszczał szczegółowo dziejów cmentarza – to można znaleźć w odpowiednich opracowaniach [1]. Przytoczę jedynie najważniejsze daty.

[Fot. 2] Widok na dawną część ewangelicką | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

Za termin założenia przyjmujemy 7 sierpnia 1817 r., czyli dzień, w którym dokonano poświęcenia placu wybranego rok wcześniej. Część rzymskokatolicka założona została w 1838 r. Na obu obszarach dokonywano stopniowych powiększeń terenu. Ostatecznie w latach 40. XX w. liczył 2,2 ha, w stosunku 1,27 ha części ewangelickiej do 0,93 ha części katolickiej, przy czym nie stanowiły one osobnych cmentarzy, a ogrodzone zostały wspólnym murem już w połowie XIX w. Bezpośrednią przyczyną stworzenia tej nekropolii była modernizacja umocnień obronnych Torunia podjęta już za czasów Księstwa Warszawskiego, a która prawdziwego rozpędu nabrała tuż po objęciu władzy przez Prusaków. Przekształcenie Torunia w twierdzę pociągnęło za sobą likwidację cmentarza Św. Katarzyny, cmentarza Benedyktynek oraz cmentarza Św. Wawrzyńca.

Na cmentarzu pochowano m. in. ofiary epidemii cholery z 1831 r. Nic mi nie wiadomo o tym, czy ich pochówek odbył się zgodnie z przyjętymi w większości normami dla cmentarzy poepidemicznych – anonimowo w grobie masowym, czy podobnie jak każdy inny zmarły posiadali oni indywidualne groby. Biorąc pod uwagę, że cmentarze poepidemiczne umieszczane były przeważnie daleko od siedzib ludzkich oraz źródeł wody zaprzeczono ówczesnym zasadom bezpieczeństwa (albo wychodzą moje luki w wiedzy na ten temat). Dotychczas spotkałem się tylko z jednym przypadkiem w województwie gdy na cmentarzu parafialnym pochowano ofiary epidemii cholery – w Jaksicach (gm. Inowrocław, pow. inowrocławski). Pomnik upamiętniający z 1866 r. stoi tam do dziś. [2]

Ewenementem w skali zabytków architektury drewnianej była stojąca jeszcze w 2008 r. kostnica. Być może ta sama, którą zbudowano w 1841 r. Niestety pozbawiona jakiejkolwiek ochrony konserwatorskiej przegrała z wandalami, którzy ją spalili w grudniu 2008 r. [3]

[Fot.3] Nieistniejąca drewniana kostnica z XIX w. | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2007
Źródło: Regiopedia

Spośród zachowanych do dnia dzisiejszego nagrobków osób zasłużonych dla miasta wyróżnić możemy pomnik nagrobny Jana Brejskiego. Chętnych do zapoznania się z życiorysem odsyłam do publikacji pod redakcją Mariana Biskupa [4]. Pogrzeb odbył się 13 grudnia 1934 r. i miał bardzo skromny charakter. Oto artykuł ze Słowa Pomorskiego na ten temat.

[Ryc.1] Źródło: Słowo Pomorskie 1934 nr 287, z dnia 15.12.1934 r., s. 6

Spójrzmy teraz na jego nagrobek.

[Fot. 4] Nagrobek Jana Brejskiego z przodu i z tyłu | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

Składa się on z mogiły obmurowanej, u szczytu której na lastrykowej podstawie umieszczono granitowy postument, a na nim granitowy obelisk z częścią inskrypcyjną. Pierwotna inskrypcja została wygroszkowana, ta część jest odwrócona tyłem do mogiły. Na froncie obelisku umieszczono inskrypcję ku czci Jana Brejskiego. Problem w tym, że zawiera ona błąd. Brejski nie był pierwszym wojewodą pomorskim. Twórcy napisu widocznie zapomnieli o Stefanie Łaszewskim [5] pełniącym ten urząd w czasie 19.10.1919 – 02.07.1920, podczas gdy Brejski 02.07.1920-24.05.1924. Błąd ten dziwi tym bardziej, że Łaszewski obecny jest w Toruniu za sprawą pomnika stojącego tuż za Collegium Maius.

[Fot. 5] Pomnik Stefana Łaszewskiego (1997) | Toruń (Stare Miasto), 2012

Konkludując nie wydaje mi się, żeby Brejskiemu obelisk postawiono przed drugą wojną. Na pewno nie odważono by na taki błąd w inskrypcji. Wszak pomnik ku czci Łaszewskiego wystawiono już w 1925 r. jednak zniszczyli go hitlerowcy. Stojący współcześnie zrekonstruowano na podstawie starych fotografii z inicjatywy Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w 1997 r. No i czy popełniono by takie faux pax, by posłużyć się już raz podpisanym nagrobkiem? Obok Jana spoczywa jego brat Antoni. Jego nagrobek to granitowa pozioma płyta położona na mogile, sygnowana przez mistrza rzeźbiarsko-kamieniarskiego Maksymiliana Witkowskiego.

[Fot. 6] Płyta nagrobna Antoniego Brejskiego | Toruń (Przedmieście Chełmińskie), 2012

[Fot. 7] Sygnatura Witkowskiego na płycie nagrobnej Antoniego Brejskiego (po lewej) oraz ogłoszenie zakładu rzeźbiarsko-kamieniarskiego twórcy (po prawej)
Źródło: Księga adresowa i informacyjna miasta Torunia, Toruń, 1932, s. 538

Współistnienie części ewangelickiej i katolickiej zostało przerwane w 1945 r. Wtedy to cmentarz w całości przypadł katolikom z parafii Św. Jakuba zaś nagrobki ewangelickie stanowiły m. in. bazę surowcową dla wielu późniejszych nagrobków katolickich. Czy, parafrazując pewne określenie związane z sytuacją Niemców pod koniec wojny, w posiadanie nagrobka wchodziło się poprzez przejęcie dzikie, jak chce pewien świadek, czy wszystko odbywało się za pozwoleniem i kontrolą miejscowych władz – tego nie rozstrzygnę . Oficjalnej likwidacji dokonano w połowie lat 60. XX w. Na opisywanym cmentarzu łatwo zauważyć co najmniej kilkanaście nagrobków, w konstrukcji których oprócz lastryka użyto fragmentu granitu najczęściej z usuniętą warstwą zawierającą niemieckie inskrypcje. W jednym z przypadków nie zadbano nawet o to.

[Fot. 8] „Nagrobek ponownego użytku” w kształcie złamanej kolumny na piedestale, z którego nie usunięto wszystkich napisów | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

Symbolika nagrobka jest aż zanadto czytelna zatem nie będę jej przytaczać Napis Des lebens Grenzstein – aber nicht der Liebe! w wersji uwspółcześnionej Der Tod ist der Grenzstein des Lebens aber nicht der Liebe dość często powtarza się w niemieckich nekrologach. A oto i inne przykłady użycia nagrobków ewangelickich na tym cmentarzu.

[Fot. 9] „Nagrobki ponownego użytku” | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

[Fot. 10] „Nagrobki ponownego użytku” | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

[Fot. 11] „Nagrobki ponownego użytku” | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

Żeby nie kończyć pesymistycznie zobaczmy jakie pomniki nagrobne zachowały się na cmentarzu. W jednym z folderów [6] wyczytałem, że za najstarszy z zachowanych uchodzi nagrobek A. Engelhardta z 1890 r. Informacja ta jest nieaktualna. Nie znalazłem go ani na cmentarzu ani w spisie zmarłych. Przeważają anioły. Największy z nich stracił twarz jest na [Fot. 1]. W pełnej krasie prezentuje się poniżej – jako Anioł Żałoby sypie płatki róż na grób. Temat nie bez powodu skojarzyć można z Kobietą rzucającą róże na nagrobku Henri Murgera spoczywającego na paryskim Cimetière de Montmartre.

[Fot. 12] Anioł Żałoby sypiący płatki róż na grób | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

Wzrostem dorównuje mu anioł zmartwychwstania niosący pod pachą Księgę Życia, wykonany przez Ignacego Zelka.

[Fot. 13] Anioł zmartwychwstania (wyk. Ignacy Zelek) | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

Bywają również mniejsze egzemplarze, Anioły Żałoby (Smutku).

[Fot. 14] Anioł Żałoby| Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

[Fot. 15] Anioł Żałoby| Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

[Fot. 16] Anioł Żałoby | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

Przy głównej alei bez problemu odnajdziemy też pietę autorstwa Ignacego Zelka.

[Fot. 17] Pieta | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

Miejscowemu Jezusowi odjęto prawicę.

[Fot. 18] Jezus Miłosierny | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

Poza veraiconami  czyli płaskorzeźbami Chrystusa koronowanego cierniem [7]  napotykamy także dwa nagrobki z wizerunkiem żałobnicy.

[Fot. 19] Motyw żałobnicy | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

[Fot. 20] Motyw medalionu z żałobnicą udekorowany festonem | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

[Fot. 21] Medalion z veraikonem i z festonem | Toruń (Przedmieście Jakubskie), 2012

Zauważmy, że nagrobek rodziny Nagel posiada charakterystyczne zamknięcie w formie zbliżonej do łuku wklęsło-wypukłego ostrego zakończonego wolutami. Oto orientacyjne położenie dawnej części ewangelickiej cmentarza Św. Jakuba.

[Ryc.2] Orientacyjne położenie byłej części ewangelickiej cmentarza Św. Jakuba, 2012

Dość długo panowało przekonanie, że nie został już żaden ślad po jakimkolwiek nagrobku ewangelickim. Tymczasem uważne oko dostrzegło w jednym z wtórnie wykorzystanych pól grobowych mogiłę z tabliczką Antonie Konke z domu Haase. Mogiła położona jest na terenie dawnej części ewangelickiej. Zdjęcie TUTAJ.

Przypisy

1. Magdalena Niedzielska, Cmentarze na Jakubskim Przedmieściu – ewangelicki i katolicki [w:] Cmentarz Św. Jakuba i inne chrześcijańskie cmentarze nowomiejskie pod red. Krzysztofa Mikulskiego, Toruń: ToMiTo – Wydawnictwo Adam Marszałek, 2010; Niedzielska Magdalena, Toruńskie cmentarze, Toruń: TNT, 1992;
2. Cmentarz parafialny w Jaksicach założono prawdopodobnie w 1847 r., czyli wcześniej niż pochowano ofiary cholery. Nie wiem jednak, czy teren pochówku zmarłych podczas epidemii pierwotnie wchodził w skład cmentarza, czy też dołączono go później. Patrz: http://www.panoramio.com/photo/65080384;
3. Sybilla Walczak, Wandale na toruńskim cmentarzu przy ul. Pułaskiego, „Gazeta Pomorska”, nr 297, z dnia 20 grudnia 2008 – link [dostęp: 06.12.2012];
4. Marian Biskup (red.), Wybitni ludzie dawnego Torunia, Warszawa: PWN, 1982, s. 257-263 – link;
5. Więcej o Łaszewskim w Słowniku biograficznym katolicyzmu społecznego w Polsce, t. II: K-P pod red. Ryszarda Bendera. Lublin: TNKUL, 1994, s. 97-98 i w Księdze pamiątkowej dziesięciolecia Pomorza pod red. Kazimierza Esden-Tempskiego, Toruń: Pomorski Związek Podoficerów Rezerwy, 1930, s. 13-14 – link;
6. Kurowska Izabela, Zieleń nekropolii Torunia, Toruń: OM PTTK, 2011;
7. Słownik terminologiczny sztuk pięknych, wyd. V, Warszawa: PWN, 2012;

Tagi: Brejski, cholera, cmentarz ewangelicki, cmentarz rzymskokatolicki, cmentarz wielowyznaniowy, drewno, Jaksice, kostnice, Murger, Przedmieście Jakubskie, sygnatury, Toruń, Witkowski, Zelek, Ziemia Chełmińska, Łaszewski

• 7 grudnia 2012
• Architektura, Cmentarze, Ludzie, Nieistniejące
• 10 Komentarzy