Aleksandrowska ars sepulcralis

Albo post zastępczy, bo napisać raport o stanie zabytkowego Lubicza chwilowo mnie przerasta – może w listopadzie. Gdzieś w trzeciej dekadzie sierpnia odbywał się w Aleksandrowie Pogranicznym festiwal, którego nazwa nawiązuje do niemal legendarnego spotkania dwóch cesarzy. Podobno budzi to niesmak określonych kół, gdyż gloryfikować zaborcę w tytule międzynarodowego wydarzenia znaczy u niepokornych sarmatów tyle co okryć się infamią na wieki. Biada zasłuchiwać się w soprany i smyczki, wszak tylko faryzeusze pierwszej wody na tą galę uczęszczają. Konstatując językiem nauk ścisłych: hałaśliwość tego towarzystwa jest odwrotnie proporcjonalna do liczebności, a skala oddziaływania, poza ośrodkiem wirtualnym, infinitezymalnie mała – i dobrze. W lokalne polityczne szachy nie grywam, melomanem nie bywam, pozostała więc wystawa oraz rowerowy rajd. Obie imprezy nawiązywały do poszukiwania śladów pogranicza prusko-rosyjskiego w krajobrazie i architekturze. Innymi słowy turystyka kulturowa dla wielbicieli XIX wieku. Rowerowy rajd graniczny opisywany był TUTAJ, TUTAJ i TUTAJ. Tytułem suplementu zdjęcie domu celników z 1901 r. oraz kącik dewocyjny – w odróżnieniu od chojnickiego – naścienny.

[Fot. 1] Dom pracowników urzędu celnego (1901 -1904) | Aleksandrów Kujawski (ul. Narutowicza 43 i 43a), 2013

[Fot. 2] Kącik dewocyjny | Aleksandrów Kujawski, 2013

Wystawa fotograficzna „Pogranicze? Poszukiwanie śladów w regionie Torunia” odbyła się w Aleksandrowskiej Izbie Historycznej – miejscu, w którym niegdyś mieszkał batiuszka cerkwi, a dziś pełni rolę kaplicy prawosławnej – niestety zamkniętej podczas wystawy. O dziwo, krzyż prawosławny wiszący nad wejściem do kaplicy pozbawiony jest belki górnej (filakterium).

[Fot. 3] Z wystawy „Pogranicze? Poszukiwanie śladów w regionie Torunia” | Aleksandrów Kujawski, 2013

[Fot. 4] Krzyż prawosławny bez filakterium nad wejściem do kaplicy | Aleksandrów Kujawski, 2013

Wróćmy do tytułowego meritum. Wyprawę na wernisaż urozmaiciłem tanatoturystyką, czyli zwiedzaniem miejscowego cmentarza parafialnego. Nekropolia może poszczycić się kilkudziesięcioma zabytkowymi (wykonanymi przed 1945 r.) nagrobkami wykonanymi w przeważającej części z piaskowca i w o wiele mniejszej liczbie z lastryka. W znakomitej mierze ich twórcami są założyciele pierwszego i najprężniejszego zakładu kamieniarskiego w Aleksandrowie Kujawskim, którego tradycje kontynuowane są do dziś. Mowa oczywiście o kamieniarskim rodzie Kuza. Kamienną sagę zapoczątkował Stanisław Kuza (1869-1932) otwierając zakład kamieniarski w 1896 r.; w tym samym czasie otwarto w Aleksandrowie cmentarz parafialny. Kontynuatorami byli synowie Czesław, Antoni oraz Franciszek. Pierwszy z nich prowadził warsztat zarówno w Aleksandrowie, jak i we Włocławku gdzie zlokalizowane były wszystkie pozostałe zakłady kamieniarskie Kujaw Wschodnich. Po jego śmierci warsztatem aleksandrowskim aż do 1980 r. kierowała jego żona Stanisława z Chlewickich zaś oddział włocławski przejął brat Antoni. Ze względu na oskarżenie o defraudacje gospodarczą na szkodę III Rzeszy, Antoni został wywieziony do obozu gdzie został zamordowany, firma zaś została przyłączona do warsztatu kamieniarskiego B. Dobrzyńskiego. Z kolei Franciszek otworzył własną pracownię dopiero po wojnie, w 1958 r. i prowadził ją do 1976 r. Współczesnymi kontynuatorami tradycji są państwo Grzelińscy. Prawnuk Stanisława Kuzy, Jacek przejął  zakład z rąk babki Stanisławy w 1984 r. Od 2009 r. formalnym właścicielem została małżonka Inez Grzelińska.

[Il. 1] Stanisław Kuza
Źródło: Andrzej Mietz, Kamieniarski ród Kuzów, Bydgoszcz: Arcanum, 1989

[Il. 2] Wpis w Informatorze Branżowym Województwa Pomorskiego, Toruń: SW „Wiedza”, 1948, s. 269

 

Przejdźmy teraz do zespołu cmentarnego. Na śmierć zapomniałem wykonać zdjęcie zabytkowej bramy, która podobnie jak sam cmentarz wraz ze stojącą na nim neogotycką kaplicą widnieje w rejestrze zabytków od 1995 r. Po wschodniej stronie kaplicy znajdują się nagrobki oraz naścienne tablice inskrypcyjne.

[Fot. 5] Aleja główna cmentarza | Aleksandrów Kujawski, 2013

[Fot. 6] Kaplica cmentarna, widok od południowego zachodu | Aleksandrów Kujawski, 2013

[Fot. 7] Pionowa płyta nagrobna | Aleksandrów Kujawski, 2013

Idąc główną aleją nie sposób przegapić mauzoleum rodu Hermanowskich. Ubogi neogotyk, co nieco pękaty i niestety w złym stanie technicznym. Napis nad wejściem niemal niewidoczny.

[Fot. 8] Mauzoleum rodu Hermanowskich | Aleksandrów Kujawski, 2013

Na północ od kaplicy znajduje się kolejny znak rozpoznawczy aleksandrowskiej nekropolii. Urna otulona draperią, na której umieszczono medalion z portretem jednego z członków rodu Gwiazdowskich. Stoi na piaskowcowym prostopadłościennym postumencie. Całość w swoim wyrazie zbliżona do cippusa. Choć nagrobek wykonano prawdopodobnie pod koniec lat 20. XX w., czyli w czasie rosnącej popularności lastryka ujętego w modernistyczne formy, ten świadomie nawiązuje do klasycyzmu (unikano wtedy krzyży na rzecz antykizujących urn).

[Fot. 9] Urna z nagrobka rodziny Gwiazdowskich | Aleksandrów Kujawski, 2013

Największa koncentracja zabytkowych nagrobków występuje w południowej stronie cmentarza, zaraz za bramą główną i z uwagi na niski mur dobrze widać je z ulicy.

[Fot. 10] Zabytkowe nagrobki z piaskowca – widok ogólny| Aleksandrów Kujawski, 2013

Najskromniejsze przyjmują formę mogiły obmurowanej nakrytej płytą poziomą z inskrypcją i obowiązkowym krzyżem. Czasami dołączano gałęzie palmowe bądź oliwne przewiązane wstęgą. Zdarzają się też wersje stanowiące ogrodzone pole grobowe, przy czym krzyż na płycie oraz słupki ogrodzeniowe przyjmują postać pni drzewa. Warto zwrócić uwagę, że żeliwne obejście na aleksandrowskim cmentarzu to prawdziwa rzadkość. Doliczyłem się tylko jednego przykładu.

[Fot. 11] Mogiły obmurowane zakryte poziomą płytą, a – wersja najskromniejsza, b – wersja z gałązkami palmowymi, c – wersja z gałązkami oliwnymi | Aleksandrów Kujawski,2013

[Fot. 12] Jedna z mogił, której krzyż na płycie oraz słupki ogrodzeniowe (widoczny mały fragment) przyjmują kształt pnia drzewa | Aleksandrów Kujawski, 2013

[Fot. 13] Bodajże jedyne żeliwne ogrodzenie w starej części cmentarza | Aleksandrów Kujawski, 2013

W przypadku bardziej złożonych form pomnikowych poziome płyty posiadają o wiele ciekawsze formy zdobienia, o czym za chwilę. Inną nieskomplikowaną postacią nagrobka są postumenty z żelaznymi krzyżami. Z żelazem na cmentarzu krucho, znalazłem jedynie dwa z międzywojnia, nawet jeśli jest ich więcej to ich liczba nie przekracza palców jednej dłoni.

[Fot. 14] Przykłady żelaznych krzyży z postumentami | Aleksandrów Kujawski, 2013

Niepodważalnym wyróżnikiem są piaskowcowe pomniki wykonane w formie krzyży osadzonych najczęściej na skałkach. Pod krzyżem umieszczone są tablice inskrypcyjne przyjmujące postać otwartej księgi. Ramiona krzyży proste albo naśladują pnie drzewa udekorowane motywami floralnymi: oplecione bluszczem, z makówkami. Czasami towarzyszą złożone na skałkach liście paproci. Najbardziej efektownie prezentują się te z zamontowaną z pomocą liny kotwicą lub z przewieszonym całunem. Zdarzył się też krzyż o zakończeniu trójlistnym z zawieszonym wieńcem laurowym i przyozdobiony liściem dębu.

[Fot. 15] Krzyże na skałkach z tablicami inskrypcyjnymi w formie otwartej księgi, oplecione bluszczem | Aleksandrów Kujawski, 2013

[Fot. 16] Krzyże z pni drzewa na skałkach, z zawieszoną kotwicą i kwiatem maku oraz z całunem i liśćmi paproci | Aleksandrów Kujawski, 2013

[Fot. 17] Krzyż przyozdobiony liściem dębu oraz krzyż o ramionach z zakończeniem trójlistnym z zawieszonym wieńcem | Aleksandrów Kujawski, 2013

Czasami same krzyże pozostają w cieniu kształtu i zdobienia samego postumentu. Poniżej dwa pomniki z krzyżami, których przednie ściany postumentów zostały ubogacone płaskorzeźbami połamanych kwiatów i twarzą żałobnicy. Oryginalny kształt pomnika po prawej (fot. 18) nie zawsze pozwala zauważyć fazowanych ramion krzyża.

[Fot. 18] Postumenty z krzyżami: z krucyfiksem i połamanymi kwiatami oraz z twarzą żałobnicy i fazowanymi ramionami | Aleksandrów Kujawski, 2013

Mimochodem wprowadziliśmy już formy antropomorfizowane, których rzecz jasna jest więcej i niebawem zostaną przedstawione. Jeszcze tylko obowiązkowy przykład z serii „krzyż+postument” – bogato zdobionego pomnika rodziny Górczyńskich. U podnóża postumentu widzimy wieniec laurowy ze wstęgą, nad tablicą inskrypcyjną zaś feston, u szczytu woluty. Sam krzyż wyposażono w liście dębu.

[Fot. 19] Pomnik nagrobny rodziny Górczyńskich | Aleksandrów Kujawski, 2103

Zaprezentowany powyżej pomnik towarzyszy mogiłom z płytami poziomymi udekorowanymi motywem roślinnym. O ile dobrze widzę wiązanka składa się z róż, liści laurowych i dębowych. To właśnie okaz płyty poziomej z wyrafinowanym zdobieniem, który zapowiadałem przy [fot. 11].

[Fot. 20] Bogato udekorowana płyta pozioma z nagrobka rodziny Górczyńskich | Aleksandrów Kujawski, 2013

A oto kolejne.

[Fot. 21] Kolejne przykłady dekoracji poziomych płyt nagrobnych | Aleksandrów Kujawski, 2013

Oczywiście postumenty z krzyżem nie są jedynym rodzajem sztuki sepulkralnej omawianego cmentarza. Do naszych czasów przetrwał pomnik w postaci ściętego pnia drzewa stojącego na skałkach z zawieszonym zwojem służącym za tablicę. Zdobienie dopełniono motywami roślinnymi, wizerunkiem krzyża z pni i wieńcem laurowym, w który wpisano medalion. Innym interesującym przykładem jest obelisk udekorowany długim liściem palmowym, stojący na prostopadłościennym postumencie przystrojonym wieńcem laurowym.

[Fot. 22] Ucięty pień drzewa na skałkach ze zwojem, medalionem wpisanym w wieniec laurowy i imitującym pnie krzyżem | Aleksandrów Kujawski, 2013

[Fot. 23] Obelisk zdobiony liściem palmowym | Aleksandrów Kujawski, 2013

 Jeszcze jedną rzucającą się w oczy konstrukcją jest pomnik rodziny Kamińskich. To modernistyczna aedicula z czerwonego piaskowca, którego prześwit wypełnia krzyż wraz z krucyfiksem oraz tablice inskrypcyjne. Pod środkowymi tablicami umieszczono gazon na kwiaty. Całość pola grobowego ograniczona przez kuty łańcuch rozwieszony pomiędzy prostopadłościennymi słupkami.

[Fot. 24] Pomnik nagrobny rodziny Kamińskich | Aleksandrów Kujawski, 2013

Kunszt kamieniarza ujawniają dwa kolejne nagrobki z krucyfiksem (fot. 25). Pierwszy należący do rodziny Modrzejewskich składa się z pionowej płyty, na której wyrzeźbiono spowity dymem krzyż zajęty od spodu płomieniami ognia. Męka Pańska dodatkowo została zobrazowana jasnością i cierniami. Drugi z nich to aedicula, we wnęce której stoi krzyż. Tympanon zaokrąglonego frontonu zdobią rośliny. Dużo podobnych pomników znajduje się na cmentarzu w Kowalewie Pomorskim.

[Fot. 25] Krzyż w ogniu oraz aedicula | Aleksandrów Kujawski, 2013

Spośród zasygnalizowanych już form antropomorficznych wyróżniamy dominujące niemal na każdym cmentarzu veraicony, żałobnice i anioły. Tu szczególnym wzięciem cieszy się motyw żałobnicy, być może niesłusznie kojarzony z Matką Boską. Znaleziono też relief przedstawiający świętą rodzinę (trzy przypadki) oraz temat upadku pod krzyżem. W tej sferze aleksandrowska nekropolia nie wypada tak okazale, jak w motywie krzyża na skałkach. Napotkałem tylko dwie rzeźby. Tego typu realizacje, zwłaszcza anioły, zwykle były o wiele droższe od płaskorzeźb, z którymi spotykamy się tu w większości przypadków.

[Fot. 26] Veraicon z nagrobka rodziny Markowskich | Aleksandrów Kujawski, 2013

[Fot. 27] Veraicon i relief żałobnicy na nagrobku rodziny Gomulińskich | Aleksandrów Kujawski, 2013

[Fot. 28] Chrystus upadający pod krzyżem z nagrobka rodziny Gajewskich | Aleksandrów Kujawski, 2013

[Fot. 29] Kolejno: żałobnica sypiąca kwiaty, medalion z twarzą żałobnicy, relief przedstawiający świętą rodzinę | Aleksandrów Kujawski, 2013

[Fot. 30] Anioły aleksandrowskiego cmentarza: anioł modlitwy, anioł śmierci (psychopompos), aniołek | Aleksandrów Kujawski, 2013

A jak wygląda pomnik aleksandrowskich mistrzów kamieniarstwa? Otóż pierwowzorem nagrobka rodziny Kuza jest wykonany dla rodziny Leliwa-Pileckich nagrobek autorstwa samego Władysława Konopki, stojący na Cmentarzu Starym w Łodzi. Mamy do czynienia z dużym krzyżem, którego ramiona pokryte są cierniem. Na ich skrzyżowaniu medalion – veraicon. Poziomą belkę od krzyża podtrzymują dwie kolumny, zdaje się że w stylu doryckim. Od oryginału różni się tym, że pomnik dostawiono do grobowca, a nie do ogrodzonego pola grobowego.

[Fot. 31] Pomnik nagrobny wystawiony rodzinie Kuza | Aleksandrów Kujawski, 2013

Sporą trudność nastręcza ustalenie autorstwa poszczególnych nagrobków. Dzieła kamieniarzy na aleksandrowskim cmentarzu tylko w nielicznych wyjątkach zostały sygnowane. Podczas wizyty nie odnalazłem sygnatury Stanisława Kuzy. Na szczęście wiem gdzie jej szukać. Zachowała się na nagrobku Stanisława Ciszewskiego. Sam nestor rodu nie wykonywał jedynie nagrobków na macierzystym cmentarzu. Jego realizacje możemy znaleźć m. in. w Służewie i Nieszawie. Można powiedzieć, że wraz z synami zdominowali ówczesny rynek kamieniarski tej części Kujaw i nawet skutecznie konkurowali na najtrudniejszym terenie, czyli we Włocławku otwierając tam swój zakład. Sygnaturę Czesława Kuzy znajdziemy na nagrobku Prusarczyka. Na pewno na włocławskim cmentarzu komunalnym pozostawił co najmniej jedno wykonanie – nagrobek rodziny Riedlów, lecz nie musimy szukać aż tak daleko. Wystarczy przejść się na aleksandrowski cmentarz prawosławny albo na mennonicko-ewangelicki w Słońsku Górnym. Tym samym obalaliliśmy mit jakoby polscy kamieniarze realizowali swoje usługi wyłącznie na katolickich cmentarzach. Podobno najtrudniej odnaleźć podpis Antoniego Kuzy. Jedyne podpisane jego imieniem prace zachowały się w Chodczu.

[Fot. 32] Sygnatura Czesława Kuzy na nagrobku Friedricha Rosenke na cmentarzu mennonicko-ewangelickim w Słońsku Górnym | Ciechocinek (Słońsk Górny), 2012

Także kamieniarze spoza Aleksandrowa Kujawskiego wystawiali tu swoje nagrobki. Za przykład niech służy obelisk z przyczółkiem o łuku odcinkowym wystawiony rodzinie Cybulskich przez Fryderyka Gontarskiego z Włocławka. Gontarski zasłynął nie tyle z pomników nagrobnych, co z popiersia króla Kazimierza III Wielkiego umieszczonego w kościele parafialnym pw Św. Urszuli w Kowalu.

[Fot. 33] Obelisk rodziny Cybulskich autorstwa Fryderyka Gontarskiego | Aleksandrów Kujawski, 2013

[Fot. 34] Sygnatura Fryderyka Gontarskiego umieszczona na obelisku Cybulskich | Aleksandrów Kujawski, 2013
Ogłoszenie reklamowe z Przewodnika ilustrowanego po Włocławku, pod. red. H. Glassa, Włocławek, 1922.

Doszukać się też można wytworów Hermanna Pfitznera, kamieniarza łódzkiego posiadającego filię we Włocławku. Zrealizował dwa zamówienia – nagrobek rodziny Witkowskich oraz piaskowcową płytę umieszczoną na ścianie kaplicy. Zważywszy na koncentracje zakładów kamieniarskich w stolicy Kujaw Wschodnich oraz renomę i kunszt kamieniarzy łódzkich, tzw. import włocławsko-łódzki nie dziwi. Podejrzewać można, że pomników wytworzonych poza zakładem Kuzy jest więcej. Choćby aedicula z (fot. 25) nie pasuje mi stylem do reszty zabytkowych nagrobków.

Niewątpliwie pozytywną cechą warsztatu kamieniarskiego jest kontynuacja wykonywania dawnych form i kształtów nagrobka. Poniżej przykład tablicy inskrypcyjnej stojącej na mogile obmurowanej z dwudziestolecia międzywojennego oraz identyczny wykrój pochodzący z lat 10. naszego stulecia. Podobnych tablic wykonanych po wojnie występuje co najmniej kilka.

[Fot. 35] Identyczne wykroje tablic inskrypcyjnych na przestrzeni ponad 80 lat. | Aleksandrów Kujawski, 2013

Cmentarz parafialny to również miejsce pochówku cywilnych ofiar wojny oraz walczących w niej żołnierzy. W bezpośrednim sąsiedztwie kaplicy znajduje się mogiła zbiorowa niemieckiego nalotu bombowego z września 1939 r. Forma przysadzista, charakterystyczna dla wielu tego typu pomników tworzonych w pierwszych dwóch dekadach PRLu. Swoją ciężkością zdaje się niemal przyćmiewać traumę po stracie pochowanych tam osób. Pozostałe mieszczące się tutaj pomniki pamięci narodowej: kwatera żołnierzy wojska polskiego poległych w 1920 r., inna mogiła zbiorowa ofiar niemieckiego bombardowania lotniczego z września 1939 r., mogiła zbiorowa ofiar terroru hitlerowskiego, a nawet mogiła zbiorowa żołnierzy radzieckich poległych w 1945 r. są o wiele subtelniejsze w wyrazie.

[Fot. 36] Zbiorowa mogiła ofiar bombardowania hitlerowskiego, wrzesień 1939 r. | Aleksandrów Kujawski, 2013

Tyle dobrego, a co złego? Tak się jakoś składa, że w wielu miastach zamieszkałych przed wojną przez społeczność żydowską, „nie wiadomo jakim to tajemniczym sposobem”, macewy nagle lądują na cmentarzu rzymskokatolickim – wykorzystane powtórnie, tym razem jako element konstrukcji nagrobka. Tzw. macewy wielorazowego użytku namierzyłem również na terenie aleksandrowskiej nekropolii. Dokładnie cztery takie przypadki, z czego najbardziej rażący ilustruje fot. 37.

[Fot. 37] Macewy wielorazowego użytku | Aleksandrów Kujawski, 2013

Zdarzyły się też dwa pojedyncze przypadki odpowiednio: potraktowania nagrobka jako obiektu do pokolorowania (to naprawdę nie jest trendy) i walania się starego nagrobka pośród współczesnych – być może rodzina wystawiła zmarłemu nowy pomnik i nie zdążyła zutylizować.

[Fot. 38] Chodź, pomaluj mój… nagrobek | Aleksandrów Kujawski, 2013

Cmentarz w Aleksandrowskie Kujawskim z pewnością wart jest polecenia wszystkim tanatoturystom i cmentarofilom. Kilka nagrobków dorównuje realizacjom artystycznym zebranym na Powązkach, czy Cmentarzu Starym w Łodzi. Na cmentarnej mapie województwa kujawsko-pomorskiego absulutnie must see.

Niniejsze opracowanie bazuje w oparciu o większość, lecz nie o wszystkie zabytkowe nagrobki. Pomija szczegółowe daty ich utworzenia z uwagi na brak dostępu do kart inwentaryzacyjnych.  Nie poruszono również aspektu symboliki cmentarnej oraz szczegółowej analizy inskrypcji. Zdjęcia brakujących sygnatur i bramy zostaną dołączone w przyszłości.

[Fot. 39] Medalion – Halina Stankiewiczówna, zm. 1923 r. | Aleksandrów Kujawski, 2013

Bibliografia:

1. A. Ciechalski, Popiersie króla Kazimierza III Wielkiego w kościele parafialnym pw Św. Urszuli w Kowalu, [w:] Zapiski Kazimierzowskie”, 2009, nr 3, s. 21-26 – link.
2. J. Dominikowski, Nekropolia Łodzi Wielkoprzemysłowej, Łódź: Wydawnictwo Konserwatorów Dzieł Sztuki, 2004. (w zakresie opisu nagrobków)
3. H. Glass (red.), Przewodnik ilustrowany po Włocławku, Włocławek, 1922 – link.
4. Informacja o wystawie „Aleksandrowska sztuka nagrobna” z dn. 03.11.2009 r.- link. [dostęp: 10.10.2013]
5. A. Mietz, Kamieniarski ród Kuzów. Tropem tradycji kutej w kamieniu, Bydgoszcz: Arcanium, 1989.
6. A. Mietz, Uwagi o wartościach źródłowych nagrobków kujawskich z lat 1800-1918, [w:] „Zapiski kujawsko-dobrzyńskie. Seria D. Gospodarka”, 1981, s. 311-335.

Tagi: Aleksandrów Kujawski, cegła, Chodecz, Ciszewski, cmentarz rzymskokatolicki, cmentarz wojenny, Cybulski, Dobrzyński, domy, drewno, Gajewski, Górczyński, Gomuliński, Gontarski, granica, Grzeliński, Gwiazdowski, kamieniarze, Kamiński, kaplice, Konopka, Kowal, Kowalewo Pomorskie, krzyże, Kujawy, Kuza, Leliwa-Pilecki, Lubicz, Markowski, modernizm, Modrzejewski, neogotyk, neoklasycyzm, Nieszawa, Pfitzner, Pośpiech, Prusarczyk, płaskorzeźby, Riedl, rzeźby, sygnatury, Słońsk Górny, Służewo, Witkowski, wystawy, Włocławek, zabory, Łódź

• 11 października 2013
• Architektura, Cmentarze, Detal, Imprezy, Ludzie, Tanatoturystyka
• 6 Komentarzy