Dreptanie po Kowalewie Pomorskim #1

Dziś będzie nieco pocztówkowo. Wyjazd był nie do końca zaplanowany, a przygotować się i tak nie ma za bardzo z czego. Kowalewo Pomorskie cierpi na małą ilość polskich publikacji ujmujących zarys dziejów. Książek i artykułów opisujących wybrany przedział czasowy lub historię danej instytucji niemalże brak. Najciekawiej o Kowalewie, w szczególności o dziejach szkolnictwa opowiada jeden z nauczycieli Józef Gierszewski ¹. Miasto doczekało się tylko jednej monografii pod redakcją Jerzego Danielewicza² z roku 1986. Przeglądając ją kiedyś pobieżnie stwierdziłem, że samo istnienie jej jest bodaj jedyną zaletą. W toku zapoznawania się wyłowiłem tezy jakoby układ przestrzenny najstarszej części miasta był wzorowany na … Lubece (może tak, może nie, lecz nie trzeba temu poświęcać blisko 40% książki), Krzyżacy rzecz jasna przybywając na tereny dzisiejszego miasta po 1235 r. dokonali… germanizacji,  o rozwoju w drugiej połowie XIX w. autorzy piszą wręcz ze złośliwością, bo to przecież Prusacy, a nie Polacy sprowadzili kolej, uruchomili gazownię, cukrownię i wiele innych zakładów. Może przy wnikliwym czytaniu byłbym bardziej przychylny. Źródła niemieckojęzyczne wymienię w drugiej odsłonie Kowalewa na łamach tego blogu. Zainteresowanych miasteczkiem odsyłam do bogatego zasobu starych pocztówek i zdjęć³ oraz strony oficjalnej Urzędu Miejskiego gdzie znajdują się stare fotografie⁴.

Wycieczkę rozpoczynamy od ulicy Toruńskiej, przy której położone są współcześnie dwa, a w przeszłości były trzy cmentarze. Po prawej stronie drogi patrząc w stronę centrum znajduję się cmentarz rzymskokatolicki stary. Dziś połączony jest z terenem byłego cmentarza ewangelickiego. Po lewej zaś mamy cmentarz rzymskokatolicki nowy. Na starym zachowały się nagrobki z lat zerowych i dziesiątych XX w. Na nowym najstarsze pochodzą z lat trzydziestych  XX w. Po cmentarzu ewangelickim pozostały tylko lipy oraz ogromny dąb [Fot. 1, 2].

[Fot. 1] Teren byłego cmentarza ewangelickiego, obecnie cmentarz rzymskokatolicki stary | Kowalewo Pomorskie, 2012

[Fot. 2] Stary dąb na byłym cmentarzu ewangelickim | Kowalewo Pomorskie, 2012

[Fot. 3] Immaculata, czyli wniebowzięta Matka Boża depcząca węża (nagrobek z lat 20. XX w.) | Kowalewo Pomorskie (cmentarz stary), 2012

[Fot. 4] Veraicon (nagrobek z lat 20. XX w.) | Kowalewo Pomorskie (cmentarz stary), 2012

 Jeden z nagrobków został oznaczony sygnaturą J. Kamiński, Briesen. Jego zakład kamieniarski musiał cieszyć się niesłabnącym powodzeniem, gdyż pomniki sygnowane tym nazwiskiem znaleźć można nie tylko w Kowalewie Pomorskim, ale także w Toruniu, Chełmży, Pluskowęsach (gm. Kowalewo Pom.), czy Bierzgłowie (gm. Łubianka) [Fot. 5]. W jego rodzinnym Wąbrzeźnie nie znalazłem.

[Fot. 5] Sygnatura kamieniarska J. Kamiński. Po lewej z cmentarza rzymskokatolickiego z Kowalewa Pomorskiego, po prawej z cmentarza rzymskokatolickiego z Chełmży, 2012

Nagrobków o charakterze zabytkowym jest ok. 20. Drugie tyle znajdziecie na cmentarzu rzymskokatolickim nowym – tu największa ilość zgrupowana jest po lewej stronie od alei głównej, nie sposób przegapić [Fot. 6].

[Fot. 6] Pomniki nagrobne z lat 30. XX w. | Kowalewo Pomorskie (cmentarz nowy), 2012

[Fot. 7] Motywy floralne na krzyżach | Kowalewo Pomorskie (cmentarz nowy), 2012

[Fot. 8] Rzeźba Jezus Miłosierny | Kowalewo Pomorskie (cmentarz nowy), 2012

Nie wiem kim byli ludzie, którym kazano stworzyć takie nagrobki, czy wśród nich są postacie wybitne, przedstawiciele ziemniaństwa, lokalni artyści, przemysłowcy?  Warto by zapoznać turystę z takimi informacjami. Co budujące – prawie żaden z tych zabytkowych nagrobków nie był zapomniany, na teren żadnego z nich nie wyrzucano śmieci. Cmentarze to nie tylko przestrzeń sakralna i sztuka sepulkralna, dziedzictwo historii lokalnej również.

W Kowalewie oprócz zaprezentowanych były jeszcze dwa miejsca pochówku, cmentarz żydowski przy ul. 23 Stycznia oraz najprawdopodobniej cmentarz choleryczny znajdujący się tuż przy torach kolejowych prowadzących z dworca Kowalewo Pomorskie do dworca Kowalewo Pomorskie Miasto – tutaj. Oba miejsca opiszę w przyszłości.

Ulica Toruńska zaprowadzi nas do samego centrum. Zauważmy, że kamienica pod numerem 14 posiada motywy secesyjne [Fot. 9]. Na najbliższym skrzyżowaniu skręćmy jednak w ulicę Fosa Staromiejska, by nie przegapić sztandarowego zabytku Kowalewa, czyli basztę cylindryczną z kamienia i cegły. Jest to pozostałość po XIV wiecznych miejskich obwarowaniach [Fot. 10].

[Fot. 9] Motyw secesyjny na kamienicy przy ul. Toruńskiej 14 | Kowalewo Pomorskie, 2012

[Fot. 10] Baszta XIV w. | Kowalewo Pomorskie, 2012

Po drugiej stronie ulicy, tuż za widocznym na zdjęciu [Fot. 10] supermarketem stał zdewastowany młyn zbożowy. Z treści forum Gazety Pomorskiej wynika, że spóźniłem się niecały miesiąc. Młyn rozebrano [Fot. 11].

[Fot. 11] Teren po rozebranym młynie zbożowym | Kowalewo Pomorskie, 2012

Zrobić dobre zdjęcia kamienic na rynku kowalewskim oraz kościoła pw. Św. Mikołaja to nie lada sztuka. Usytuowanie parafii nastręcza nieco trudności, a i mieszkańcy bardzo ciekawsko spoglądają z okien oraz ławek,  gdy widzą kogoś celującego z aparatu. Dlatego zdjęcie kościoła i pierzei rynkowych pozostawiam na następny raz. Nie oznacza to jednak, że teren kościoła nie został przeze mnie odwiedzony. Jako dowód mała tabliczka znajdująca się na murze [Fot. 12].

[Fot. 12] Tabliczka Warszawskiego Towarzystwa Ubezpieczeń na kościele rzymskokatolickim pw. Św. Mikołaja | Kowalewo Pomorskie, 2012

Musiano ją przytwierdzić po 1929 r. Tak wynika z informacji, które znalazłem na temat dziejów ubezpieczeń w Polsce⁵.

Nie mogłem sobie rzecz jasna odmówić poszukiwania repera [Fot. 13].

[Fot. 13] Reper kościoła rzymskokatolickiego pw. Św. Mikołaja | Kowalewo Pomorskie, 2012

Bezpośrednio przy kościele, a dokładniej na rogu pierzei północnej stoi budynek plebanii [Fot. 14].

[Fot. 14] Plebania | Kowalewo Pomorskie, 2012

Obok kościoła Św. Mikołaja z części cegieł po rozbiórce zamku ewangelicy zbudowali w latach 1857-1859 własny kościół. Nie przetrwał on do dziś. Rozebrano go w latach 50. XX w. na jego miejscu stoi dziś Miejsko Gminny Ośrodek Kultury. Przetrwała zaś plebania tego kościoła, w której obecnie mieści się przedszkole [Fot. 15].

[Fot. 15] Przedszkole – dawna plebania kościoła ewangelickiego | Kowalewo Pomorskie, 2012

Największą atrakcją terenu pozamkowego (naprzeciw plebani, za MGOK-iem) jest wieża ciśnień, zbudowana tam w 1911 r. na fundamentach średniowiecznej wieży zamkowej [Fot. 16]. Nieprawdą jest, że stoi w najwyższym punkcie wzgórza zamkowego. Ze zdjęć z 2005 r.⁶ wynika, że wtedy trwał remont wieży. Dziś nie ma już płotu ją okalającego.

[Fot. 16] Miejska wieża ciśnień | Kowalewo Pomorskie, 2012

Tuż obok wieży, kierując się w stronę kościoła odnajdujemy mury zamkowe [Fot. 17].

[Fot. 17] Mury zamkowe | Kowalewo Pomorskie, 2012

Nie są to jedyne mury, które można zauważyć, tuż przed wejściem na teren MGOKU, obok kamienicy mieszkalnej mamy taki oto fragment [Fot. 18].

[Fot. 18] Mury zamkowe | Kowalewo Pomorskie, 2012

Nie sposób przeoczyć najsłynniejszego fragmentu murów miejskich [Fot. 19] mieszczących się tuż obok Urzędu Miejskiego [Fot. 20], czyli dawnego zajazdu z 1912 r.

[Fot. 19] Mury miejskie | Kowalewo Pomorskie, 2012

[Fot. 20] Urząd Miasta Kowalewa (dawny zajazd) | Kowalewo Pomorskie, 2012

Podążając śladem murów niemal przeoczyłbym największy obiekt zamkowy stojący do dziś – słynną kowalewską krzywą wieżę– nic innego jak filar gdaniska [Fot. 21]. Będąc obok wieży ciśnień z łatwością go zlokalizujecie. Na wszelki wypadek podam, że ulica, którą widzicie na zdjęciu to Strażacka.

[Fot. 21] Filar gdaniska | Kowalewo Pomorskie, 2012

Do parku, dworu, zabudowań przy ul. Odrodzenia, szkół, rynku, gazowni, wodociągów, dworców i pewnie co najmniej kilku innych atrakcji zapraszam w następnym cyklu dreptania po tym małym miasteczku. Ażeby się nie pogubić, bo wycieczka wyszła bardzo chaotycznie spójrzcie na MAPĘ, gdzie zaznaczyłem wszystkie mi znane atrakcje.

Przypisy:

¹ O Kowalewie Pomorskim znalazłem następujące publikacje polskojęzyczne:

• Gierszewski Józef, Historja miasta Kowalewa w zarysie. Wąbrzeźno: odbito z czasopisma „Głos Wąbrzeski”, 1936;
• Kalinowski Krzysztof, Bitwa pod Kowalewem – 5 października 1716 roku. „Pomorze i Kujawy” 2000, nr 6 (13);
• Kopczyńska Elżbieta, Zarys dziejów Zespołu Szkół Zawodowych w Kowalewie Pomorskim w latach 1945- 1985. Praca magisterska.
• Sudziński Ryszard, Bank Ludowy w Kowalewie Pomorskim 1873-1973. Warszawa: Wydawnicwo CRS, 1975;
• Ziółkiewicz Antoni, Zarys dziejów Kowalewa Pomorskiego i jego zabytki. „Jantarowe Szlaki” 2001 nr 4 (44);

² Danielewicz Jerzy (red), Dzieje Kowalewa Pomorskiego. Bydgoszcz: Urząd Miasta i Gminy w Kowalewie Pomorskim, 1986;
³ http://kowalewopomorskie.blox.pl;
⁴ http://www.kowalewopomorskie.pl/index.php?option=com_rsgallery2&Itemid=10&catid=2;
⁵ http://ekonomia.opoka.org.pl/aktualnosci/finanse/1910.1,Dzieje_ubezpieczen_w_Polsce.html;
⁶ http://www.wieze.republika.pl/KowalewoPom_wodociag.htm;

Tagi: baszty, Bierzgłowo, Chełmża, cmentarz ewangelicki, cmentarz rzymskokatolicki, gdaniska, gościńce, kamieniarze, kamienice, Kamiński, Kowalewo Pomorskie, kościoły, mury, młyny, pastorówki, plebanie, Pluskowęsy_K, repery, ruiny, secesja, sygnatury, wieże ciśnień, Wąbrzeźno, zamki, Ziemia Chełmińska

• 17 lipca 2012
• Architektura, Cmentarze, Detal, Napisy
• 15 Komentarzy