Dreptanie po Przysieku #1

Czy już narzekałem, że nie lubię zimy? A jeśli już to taką „syberyjską” gdy bardzo niska temperatura i bardzo wysokie ciśnienie gwarantuje na niebie gradient od lazuru po ultramarynę. Inaczej mamy ciężki ołów zwisający nad śniegiem albo wszechobecną, miejscami zaśniedziałą, szarzyznę. Wtedy programowo wracam do aury dojrzałego lata. W ramach zeszłorocznych reminiscencji co nieco Przysieka. Oczywiście pozycją obowiązkową jest dwór wraz z parkiem i przyległościami. Budynek dworski, który widzimy dziś jest efektem dziewiętnastowiecznej rozbudowy obiektu wzniesionego w 1737 r. [1] na miejscu poprzednich, niszczonych podczas II i III wojny północnej przez Szwedów oraz przez pożary wywołane walkami o sukcesje polską w czasach saskich. Przed rozbudową uwiecznił go Steiner.

[Il. 1] Dwór sprzed rozbudowy w poł. XVIII w. Źródło: G. F. Steiner, Das Merkwürdigste in, bey und um Thorn. 50 Zeichnungen, Berlin: Deutscher Wille, 1925, s. 50 – link.

Rozbudowę przeprowadzono w stylu eklektycznym, znaczy się groch z kapustą – trochę baroku, trochę renesansu [2]. Trudno sfotografować go w całości w porannym, mocnym słońcu. Zdjęć nie poprawiałem, wiem że krzywo.

[Fot. 1] Dwór od strony wschodniej | Przysiek (gm. Zławieś Wielka, pow. toruński), 2013

[Fot. 2] Jedno ze skrzydeł od strony północno-zachodniej wraz z wieżą | Przysiek (gm. Zławieś Wielka, pow. toruński), 2013

Na szczycie jednego z ryzalitów umieszczono herb Berszten (Bersten) [3].

[Fot. 3] Herb Berszten (Bersten) | Przysiek (gm. Zławieś Wielka, pow. toruński), 2013

Majątek Przysiek założony pierwotnie jako wieś czynszowa Komturii Toruńskiej, po pogonieniu Krzyżaków przeszedł w ręce miasta Toruń. W tym okresie założono folwark wraz z pierwszym budynkiem dworskim (1599 r.), a po I rozbiorze zarekwirowany został na rzecz króla pruskiego i jako królewszczyzna wystawiony na sprzedaż w 1856 r. [4]. Od tej pory posiadał w sumie 9 właścicieli. W dawnej prasie znalazłem ogłoszenia dotyczące tego tematu.

[Il.2] Ogłoszenia dotyczące sprzedaży dominium Przysiek
Źródło: 1 – Gazeta Toruńska z 27.06.1872 r., nr 144, s. 4; 2 – Gazeta Toruńska z 01.06.1873 r., nr 125, s. 6; 3 – Gazeta Toruńska z 27.06.1883 r., nr 144, s. 4.

31 lipca 1886 r. właścicielem majątku zostaje architekt Ludwig Neumann, któremu zawdzięczamy obecny wygląd dworu. Zanim to się stało nazwę wsi zmieniono na Wiesenburg.

[Il. 3] Źródło: Gazeta Toruńska z 13.05.1880 r., nr 108, s. 3

Do rodziny Neumann wrócimy w dalszej części tekstu, najpierw spójrzmy na zabudowania gospodarcze. Browar oraz gorzelnia powstały w 1608 r. [5] i były oczkiem w głowie rajców miejskich. Przynosił niebagatelne korzyści miastu. Przez niemal cały niespokojny XVIII w., do czasu rozbioru produkcja przysieckich alkoholi oraz ich sprzedaż w tzw. piwnicy gdańskiej (Danziger Keller, punkt sprzedaży wyrobów alkoholowych w Ratuszu) przynosiła do miejskiego skarbca największy procentowy udział dochodu spośród wszystkich jego źródeł! Inna sprawa, że kamlaria postarała się o swoisty monopol, zawzięcie zwalczając sprzedaż wyrobów nie pochodzących z dóbr miejskich. Zboże potrzebne do produkcji alkoholu sprzedawali prócz hurtowników olędrzy z pobliskich wsi [6]. Nie znalazłem żadnych informacji o tym, czy browar i gorzelnia działały po sprzedaży posiadłości za czasów nadburmistrza Koernera. Wydaje się, że rezygnacja z przymusu propinacyjnego (1842 r.) była końcem produkcji alkoholu w Przysieku [7]. W 1950 r. budynek spłonął. Ocalała jedynie część mieszkalna browaru, do której dobudowano hotel.

[Fot. 4] Hotel dobudowany do budynku browaru | Przysiek (gm. Zławieś Wielka, pow. toruński), 2013

[Fot. 5] Hotel od frontu | Przysiek (gm. Zławieś Wielka, pow. toruński), 2013

Drugim budynkiem przemysłowym był młyn wodny. Pierwotnie zbudowany w 1661 r. uległ spaleniu w 1725 r. – wtedy też powstał nowy, o dwóch kołach wodnych. Wydzierżawiany z warunkiem darmowego mielenia na potrzeby dworu [8]. Obecnie jest częściowo zrekonstruowany i służy za kącik rekreacyjny dla hotelowych gości.

[Fot. 6] Częściowo odbudowana pozostałość po młynie | Przysiek (gm. Zławieś Wielka, pow. toruński), 2013

Cały kompleks posiada także park założony w 1892 r. [9] Prócz 38 gatunków drzew znajdziemy również kamienną ławę i dawną fontannę zasilaną strugą łączącą Dolny Kanał ze stawem przy młynie.

[Fot. 7] Ławka z kamienia w parku podworskim | Przysiek (gm. Zławieś Wielka, pow. toruński), 2013

[Fot. 8] Dawna fontanna | Przysiek (gm. Zławieś Wielka, pow. toruński), 2013

A tak wyglądała fontanna w czasach świetności (lata 30. XX w.). Nie mam stuprocentowej pewności, czy pozujący na zdjęciu to ostatni właściciel Ernst-Ludwig Neumann wraz z małżonką Gertrudą z domu Kamlah. Wszystkie archiwalne zdjęcia możecie zobaczyć na stronie Ośrodka Caritas, który od 2002 r. jest gospodarzem całego zespołu dworsko-parkowego. W budynku dworu mieści się dziś bursa akademicka dla studentów pochodzących z biednych rodzin [10].

[Fot. 9] Fontanna i najprawdopodobniej Gertruda i Ernst-Ludwig Neumannowie  wraz z synem Helmutem (ur. 1920) | lata 30. XX w.
Źródło: http://osrodek.torun.caritas.pl/

Oprócz restauracji zabudowań dworskich i częściowo parku, Ośrodek Caritas odnowił i opiekuje się cmentarzem rodowym założonym ku pamięci właścicieli tego majątku oraz ich przodków. Jest to w dużej mierze cmentarz symboliczny gdyż z inskrypcji wynika, że jedynym pochowanym tu jest Ludwig Neumann (1836-1904).

[Fot. 10] Symboliczny cmentarz rodowy właścicieli majątku i ich przodków | Przysiek (gm. Zławieś Wielka, pow. toruński), 2013

Więcej informacji i zdjęć inskrypcji z tego cmentarza TUTAJ.

Przy dawnym browarze znajduje się brama z inskrypcjami. Poza datą roczną, która pozostaje dla mnie tajemnicą (być może data wybudowania bramy?), umieszczono tam również trzy litery. Była to moja Zagadka #04. Co to za skrót? Porównywałem pismo widoczne na bramie z literami Kurrentschrift i Sutterlinschrift oraz  z wybranymi przykładami tekstów powstałych przy użyciu tych gatunków pisma (nie od dziś wiadomo, że wzorzec alfabetu różni się od praktycznego wykorzystania) i doszedłem do wniosku, że te trzy litery to: G L N, czyli inicjały ostatnich właścicieli: Gertrud i Ludwig Neumann. Druga możliwość to S L N, czyli Sophie i Ludwig (senior) Neumann – rodziców Ludwiga juniora, którzy zakupili majątek w 1886 r. Z miłą chęcią zapoznałbym się z interpretacją czytelników.

[Fot. 11] Brama przy dawnym browarze | Przysiek (gm. Zławieś Wielka, pow. toruński), 2013

[Fot. 12] Inicjały ostatnich właścicieli: Gertrudy i Ludwiga Neumanna na bramie przy dawnym browarze, ale czy na pewno? | Przysiek (gm. Zławieś Wielka, pow. toruński), 2013

Ernsta Ludwiga Neumanna internowano na samym początku II wojny światowej wraz z innymi obywatelami należącymi do mniejszości niemieckiej z terenów Pomorza i Kujaw, w następstwie czego zginął 4 września 1939 r. w Nieszawie. Opracowania podają, że w 1940 r. rodzina Neumann opuściła Przysiek [11]. Co działo się dalej? W przypadku polskiego lub żydowskiego właściciela majątku, hitlerowcy pozbawiali go własności, którą miał się zajmować Treuhänder, czyli komisarycznie mianowany powiernik. Być może podobną procedurę zastosowano i tu, lecz niezbędne jest odnotowanie pewnej zmiany administracyjnej. Otóż, jak podaje Księga adresowa III Rzeszy dla terenów wschodnich, Przysiek został włączony do Starego Torunia i nie występuje jako osobna miejscowość [12]. Także internetowa „biblia” zmian terytorialnych terenów administrowanych przez Niemcy w latach 1874-1945 nie wymienia w spisie miejscowości Kreis Thorn na 01.01.1945 r. Przysieka (Wiesenburg) [13].

[Il. 4] Fragment o przynależności Przysieka pod Stary Toruń
Źródło: Deutsches Reich Adressbuch. Die Ostgebiete, 1941, s. 2

Po wojnie majątek, jak łatwo się domyślić został znacjonalizowany i zamieniony w PGR.

[Fot. 13] Stodoła na terenie zespołu dworsko-parkowego | Przysiek (gm. Zławieś Wielka, pow. toruński), 2013

Archiwalne zdjęcia ukazujące rodzinę Neumann ewokują obrazy sielanki w jakiej żyli zamożni i teoretycznie jowialni gospodarze. Jednakże niejeden dwór skrywa upiorne tajemnice i tak też było w tym przypadku. Cała sprawa wyszła na jaw w 1937 r. Policja aresztowała Ernsta-Ludwiga Neumanna po zarzutem, ująwszy to ówczesnym językiem, czynów lubieżnych wobec małoletnich dziewcząt. Obiło się to echem w prasie wydawanej na Pomorzu, Wielkopolsce i nie tylko.  Najwięcej szczegółów dowiadujemy się z łódzkiego „Echa” [14].

[Il. 5] Źródło: „Echo” z 07.10.1937, nr 280, s. 4

Aresztowanie zwyrodnialca, Aresztowanie zboczeńca informowały odpowiednio „Gazeta Kościerska” i wielkopolski „Orędownik” [15].

[Il. 6] 1- Gazeta Kościerska z 09.10.1937, nr 121, s. 3; 2 –  „Orędownik” z 07.10.1937, nr 232, s. 3.

Po wielomiesięcznym śledztwie i badaniach psychiatrycznych oskarżonego [16] proces ruszył 19 maja 1938 r. i trwał do wieczora dnia następnego, przy drzwiach zamkniętych [17]. O werdykcie sądu poinformowała m. in. łódzka mutacja „Orędownika” [18].

[Il. 7] Źródło: „Orędownik” (łódzki) z 22.05.1938, nr 117, s. 12.

Toruńskie „Słowo Pomorskie” [19] o rozprawie i werdykcie powiadomiło w tonie podobnym co powyższe gazety.

[IL. 8] Źródło: Słowo Pomorskie z 20.05.1938, nr 115, s. 8

[IL. 9] Źródło: „Słowo Pomorskie” z 22.05.1938, nr 117, s. 9

 

W następnym odcinku poświęconym Przysiekowi rozejrzymy się po wsi.

Przypisy:

[1] Datę 1737 r. podaję za G. F. Steiner,  (red. R. Heuer), Das Merkwürdigste in, bey und um Thorn. 50 Zeichnungen, Berlin: Deutscher Wille, 1925, s. 23 – link. W innych opracowaniach można spotkać się z datą 1739 (równie prawdopodobna) oraz 1793, która albo jest datą kolejnej rozbudowy albo błędem wynikającym z poprzestawiania cyfr. Steiner umarł w 1766 r., tak więc siłą rzeczy naszkicował stan dworu przed tą datą.

[2] Opis architektoniczny dostępny pod adresem, http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/1263/Przysiek/ [dostęp: 24.01.2014].

[3] http://gajl.wielcy.pl/herby_nazwiska.php?lang=pl&herb=berszten [dostęp: 24.01.2014].

[4] H. Maercker, Geschichte der ländlichen Ortschaften und der drei kleineren Städte des Kreises Thorn in seiner früheren Ausdehnung vor der Abzweigung des Kreises Briesen i. J. 1888. Danzig, 1900, s. 579-584 – link.

[5] H. Maercker, op cit., s. 580. Zakład odbudowany w 1661 r., po zniszczeniu przez Szwedów.

[6] Historia Torunia, t. II, cz. 3. Między barokiem i oświeceniem (1660-1793), pod red. M. Biskupa, Toruń: TNT, 1996, s. 57-58, 75-78.

[7] Historia Torunia, t. III, cz. 1. W czasach zaboru pruskiego (1793-1920), pod red. M. Biskupa, Toruń: TNT, 2003, s. 209. Ostatnie rachunki z browaru pochodzą z 1804 r. (patrz Historia Torunia, t. II, cz. 3…, s. 76). Toruński Serwis Turystyczny podaje bez przytaczania źródła, że gorzelnię zlikwidowano w 1803 r., a browar upadł w 1815 r., http://www.turystyka.torun.pl/art/137/przysiek.html [dostęp: 24.01.2014].

[8] Historia Torunia, t. II, cz. 3…, s. 100; H. Maercker, …, s. 583.

[9] Przysiek w Toruńskim Serwisie Turystycznym,  http://www.turystyka.torun.pl/art/137/przysiek.html [dostęp: 26.01.2014].

[10] Strona Ośrodka Caritas Diecezji Toruńskiej, http://osrodek.torun.caritas.pl/ [dostep: 26.01.2014].

[11] http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/1263/Przysiek/ [dostęp: 26.01.2014].

[12]  Deutsches Reich Asdressbuch. Die Ostgebiete, 1941 – link [dostęp: 26.01.2014].

[13] Gemeindeverzeichnis Landkreis Thorn [Stand 1.1.1945] na Territorial.de [dostęp: 26.01.2014].

[14] „Echo” z 07.10.1937, nr 280, s. 4 – link [dostęp: 25.01.2014].

[15] „Gazeta Kościerska” z 09.10.1937, nr 121, s. 3 – link; „Orędownik” z 07.10.1937, nr 232, s. 3 – link [dostep: 25.01.2014].

[16] „Kurier Bydgoski” z 17.02.1938, nr 38, s. 7 – link [dostęp: 25.01.2014].

[17] „Kurier Bydgoski” z 22.05.1938, nr 117, s. 9 – link [dostęp: 25.01.2014].

[18] „Orędownik” (łódzki) z 22.05.1938, nr 117, s. 12 – link [dostęp: 25.01.2014].

[19] „Słowo Pomorskie” z 20.05.1938, nr 115, s. 8 – link, „Słowo Pomorskie” z 22.05.1938, nr 117, s. 8 – link [dostęp: 11.02.2014].

Tagi: Berszten, browary, cegła, cmentarz ewangelicki, cmentarz rodowy, cmentarz symboliczny, dwory, eklektyzm, gorzelnie, herby, Kanał Dolny, młyny, Neumann, parki, Przysiek, Stary Toruń, Steiner, Ziemia Chełmińska

• 26 stycznia 2014
• Architektura, Cmentarze, Napisy, Przyroda, Transport
• 11 Komentarzy