Kępa Dzikowska

Nie ma dla mnie piękniejszego miejsca w okolicy niż Ciechocinek. Toruń może się schować ze swoją tandetą, a Bydgoszcz to już w ogóle – deklarował dziarski siwowłosy facet na fotelu współpasażera. Pokoik wynająć, piwko wypić, pospacerować jest gdzie – wyliczał zalety uzdrowiska, które szczególnie przypadły mu do gustu. Dla niego Ciechocinek to obszar rozpięty między dworcem, tężniami, parkiem sosnowym i fontanną, na której Jaś i Małgosia bezwzględnie domagają się od turystów ofiary w postaci obowiązkowego zdjęcia. Mój współpasażer raczej nie zajrzy do Muzeum Drogownictwa, nie zobaczy chylącej się ku ziemi olęderskiej chałupy, która nie ma już siły dźwigać swojej strzechy. Nie dotrze też na Kępę Dzikowską, by oddać pokłon Wiśle. Ja na Kępę udałem się świadomie, by uciec od zgiełku Ciechocinka ubranego w przeterminowaną, jarmarczną tandetę.

Już od wału towarzyszył mi ciekawski przedstawiciel długouchych. Buszował w zaroślach co rusz nadstawiając radary, by sprawdzić czy go śledzę. Nie miałem wyjścia, bo na Kępę wiedzie tylko jedna droga. Nad wiślanym kanałem oddzielającym wyspę od lądu stałego wyrwał ostro do przodu, a po kilkunastu minutach dostrzegłem go z boku w wiosennym zbożu. Momentami miałem wrażenie, że sam jestem tym zajączkiem, za którym on goni. Przepadł zostawiając mnie na ścieżce wśród pól i łąk, na których grube topole tworzyły własne archipelagi. Wydawało mi się, że wyspa uchodzi za niezamieszkałą. Musiałem pomylić ją z Zieloną Kępą, bo dostrzegłem w oddali gospodarstwo. Jak się potem okazało jedyne. W przeszłości było ich sześć, co ilustrują mapy. Ta pierwsza to fragment „Ciechocinka z lotu ptaka”, 1936 r. Kępa Dzikowska i Słońsk Górny zostały potraktowana drugoplanowo, za to międzywojenny Ciechocinek odwzorowano wyśmienicie. Dziwne, że nigdzie nie zawieszono jej w wielkoformatowej skali.

[Rys. 1] Kępa Dzikowska na fragmencie „Ciechocinek z lotu ptaka”, 1936.

[Rys. 2] Kępa Dzikowska na fragmencie P37 S27 Ciechocinek, 1:100 000, Wojskowy Instytut Geograficzny, 1930.

[Rys. 3] Kępa Dzikowska na fragmencie Grossblatt 57, Thorn – Gollub – Leipe, Karte des Deutschen Reiches, 1:100 000, 1943.

Wisła, do czasu ingerencji człowieka, należała do rzek roztokowych, a więc posiadających w swoim biegu wiele łach i kęp. Ich naturalny rozwój został zachwiany regulacją biegu rzeki – tworzeniem wałów przeciwpowodziowych, tam, ostróg, betonowaniem brzegów. Pierwsze zapiski o istnieniu kępy pochodzą już z XIII w., co nie oznacza, że w tym czasie nie zmieniała ona kształtu. Stałą lokalizację posiada od mniej więcej 260 lat. Na podstawie materiałów kartograficznych z 1754, 1815 i 1844 r. widzimy, że mamy do czynienia z półwyspem z czasem oderwanym od lądu stałego oraz z drugą kępą od północy, która zanikła. Po wybudowaniu wału przeciwpowodziowego w 1872 r. zaczęła powoli przybierać dzisiejszą formę. Od północy znowu stworzyła się druga kępa, a nieco w dół biegu rzeki mamy ławicę mniejszych łach. Na mapach sprzed prawie 85 lat widzimy już tylko 2 wyspy, które w połowie XX w. połączyły się i utworzyły dzisiejszą postać. Długość wyspy wynosi 2,7 km, a maksymalna szerokość ok. 1, 2 km. W roku 1950 przystąpiono do regulacji Wisły – wzdłuż obu brzegów oraz na kępie utworzono liczne ostrogi zaś w kanale bocznym (kanał pomiędzy ciechocińskim brzegiem, a Kępą Dzikowską zwany na niektórych mapach Łachą) zbudowano mostek, który zastąpił istniejące wcześniej groble. Wprowadzona regulacja, a przede wszystkim stworzenie Zalewu Włocławskiego w latach 70. XX w. doprowadziła do nieuniknionego zamierania  tej części koryta. Tak wygląda w skrócie historia formowania się Kępy Dzikowskiej na podstawie źródeł kartograficznych [1]. Nie odpowiada ona jednak na nurtujące 2 pytania:

1. Kiedy istniejące na pewno przed II wojną gospodarstwa zostały opuszczone? Domyślam się, że wraz z przystąpieniem do regulacji rzeki po 1950 r., a najpóźniej w latach 70 XX w. Jedno z gospodarstw (było sześć) istnieje do dziś jednak dane z powiatowego geoportalu nie podają roku budowy budynków w tym konkretnym przypadku.
2. Jak ma się zagospodarowanie terenów na Kępie Dzikowskiej do położenia Słońska? Z przekazów historycznych oraz kartograficznych wiemy, że pierwotnie Słońsk był osadą umiejscowioną na prawym brzegu Wisły, czyli na ziemi dobrzyńskiej. Jeszcze na mapie z 1700 r. widzimy go na prawym brzegu, a w 1772 r. już na lewym. Podobno na początku XVIII w. w wyniku powodzi doszło do zmiany koryta rzeki. Być może stało się to już w drugiej połowie lat 70. XVII w. Kronika Słońska odnotowuje w 1675 r. potworną powódź (ungeheueres Hochwasser) wiosną natomiast 25 czerwca tego samego roku nadeszła druga powódź zalewająca wszystkie pola. Dwa lata później odnotowano kolejne zalanie. Przy roku 1688 Mielke odnotowuje przyłączenie Słońska do parafii w Raciążku [2], co może być zarówno dowodem na to, że osada znalazła się już na kujawskim brzegu Wisły, jak i na to, że słoński kościół w wyniku zniszczeń powodziowych nie był do użytku (nowy kościół w 1728 r.), a świątynia raciążska przejęła tamtejszych parafian. Z kolei Marian Raczyński, autor  niezastąpionej monografii Ciechocinka, podaje po przestudiowaniu lustracji królewszczyzn, iż w 1629 r. Słońsk został po raz pierwszy odnotowany jako należący do województwa inowrocławskiego [3]. Czy już wtedy Wisła zmieniła swoje koryto, a wraz z tym Słońsk nadbrzeża? A może istniał jakiś nieznany nam powód, dla którego województwo inowrocławskie posiadało kawałek ziemi dobrzyńskiej na prawym brzegu? Na te pytanie nie jestem w stanie odpowiedzieć. Sądzę, że zmiana położenia nastąpiła nie wcześniej niż w IV ćw. XVII w. i wynikała z powodzi wraz z wcześniejszym zniszczeniem osady podczas potopu szwedzkiego. Niezależnie od położenia geograficznego olędrzy ze Słońska korzystali z należącej do starostwa kępy gdyż płacili tzw. kępne [4]. Wiadomo także, że w 1777 r. część terenów Kępy musiała zostać trwale zabrana przez Wisłę, bo toczył się spór pomiędzy osadnikami, a Kościelskimi – właścicielami gruntu m. in. o pobieranie czynszu z włók na kępie zabranych przez rzekę [5].

[Rys. 4] Zmiany linii brzegowej Kępy Dzikowskiej i koryta Wisły w latach 1754-2006 na podstawie materiałów kartograficznych, teledetekcyjnych i historycznych.
Źródło: W. Juśkiewicz, Rekonstrukcja procesów fluwialnych kształtujących Kępę Dzikowską na Wiśle w rejonie Ciechocinka, „Dokumentacja Geograficzna” 2006, nr 32, s. 120

[Rys. 5] Pierwowzór odwzorowania położenia Kępy Dzikowskiej i linii brzegowej w 1754 r.
Źródło: M. Raczyński, Materiały do historii Ciechocinka: od zapoczątkowania budowy warzelniów soli do wybuchu wielkiej wojny, Warszawa 1935, s. 496

[Rys. 6] Słońsk i okolice na fragmencie mapy Zannoniego z 1772 r.
Źródło: Carte de la Pologne, 1: 690 000, 1772

[Rys. 7] Kępa Dzikowska na fragmencie mapy Pertheesa z 1784 r.
Źródło: Mappa szczegulna Wojewodztwa Płockiego i Ziemi Dobrzyńskiey, 1: 225 000, Paryż: A. F. Tardieu, 1802 r.

[Rys. 8] Kępa Dzikowska na fragmencie mapy Gilly’ego z 1803 r.
Źródło: Specialkarte von Südpreussen, 1: 150 000, Berlin 1803

[Rys. 9] Kępa Dzikowska na fragmencie Mapy Kwatermistrzostwa z 1839 r.
Źródło: Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1843

[Rys. 10] Kępa Dzikowska na fragmencie Generalstabkarte z 1893 r.
Źródło: 254 Argenau, Karte des Deutschen Reiches, 1: 100 000, Berlin 1908.

To właśnie mapa Zannoniego ([Rys. 6)] jako pierwsza pokazała Słońsk na lewym brzegu Wisły. Przedstawienie Kępy Dzikowskiej na mapach Zannoniego i Perthéesa jest dalekie od doskonałości ze względu choćby na skale mapy, a przede wszystkim z powodu ówczesnych metod kartograficznych. Zauważmy, że interesujący nas obszar jest przesunięty na południowy wschód względem miejscowości ziemi dobrzyńskiej. Więcej o mankamentach osiemnastowiecznych dzieł geograficznych w komentarzu H. Rutkowskiego [6]. Dopiero David Gilly prawidłowo odwzorował położenie Słońska vis-a-vis osieckiego Łęku. Podobnie jak współczesny mu Perthées wywodził się z rodziny hugenockich imigrantów, którzy wywarli ogromny wpływ na kulturę państwa pruskiego. Wróćmy jednak do tematu, bo gdzie Kępa, a gdzie Berlin… Do odwzorowania kształtu kępy podchodzono dość niefrasobliwie. Mapa z 1893 r pokazuje jej kształt jako podobny do tego jaki miała w 1875 na ([Rys. 4]) tymczasem na jednym z dokumentów rosyjskich z 1890 Kępa jest o wiele większa. Można to tłumaczyć jedynie tym, że głównym tematem mapy był obszar objęty ochroną ze względu na występowanie źródeł mineralnych. Widocznie na wyspie minerałów nie badano. Вот те на.

[Rys. 11] Plan przedstawiający objęty ochroną obszar bogaty w źródła mineralne, 1890 r.
APT, Zbiór zespołów szczątkowych dotyczących Uzdrowiska w Ciechocinku z lat 1834-1912, sygn. 22
Źródło: http://www.torun.ap.gov.pl/index-show-ciechocinek.html

Nazwa Kępa Dzikowska sugeruje podległość położonej na ziemi dobrzyńskiej osadzie Dzikowo. I rzeczywiście według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego [7]  wyspa administracyjnie należała do Dzikowa. Jednak jej stopniowe zbliżanie się do ciechocińskiego brzegu spowodowało, że ukazem z dnia 27 czerwca 1908 r. została przerejestrowana z powiatu lipnowskiego guberni płockiej do powiatu nieszawskiego guberni warszawskiej jako zakończenie szeregu zmian administracyjnych wywołanych żywiołowym działaniem Wisły [8].

[Fot. 1] Topole | Ciechocinek (Kępa Dzikowska), 2014

[Fot. 2] Długouchy dedektyw | Ciechocinek (Kępa Dzikowska), 2014

Zając szarak to nie jedyne zwierzę towarzyszące mi w eskapadzie. Gdzieś z pnączowych barykad wyprysnęła sarna. Bobry najwidoczniej miały ciekawsze rzeczy do roboty niż pozowanie, za to zdradziły swoją bytność żeremiem. Jak już informowałem szerokość Kępy wzdłuż ścieżki wynosi niecałe 1,2 km. Po przejściu tego dystansu widzimy ziemię dobrzyńską po drugiej stronie Wisły. Widoczne zabudowania to Łęk-Osiek, jeszcze jedna nadwiślańska wieś olęderska.

[Fot. 3] Ziemia dobrzyńska po drugiej stronie Wisły | Ciechocinek (Kępa Dzikowska), 2014

[Fot. 4] Ślady obecności bobrów | Ciechocinek (Kępa Dzikowska), 2014

[Fot. 5] Przy wiślanym brzegu | Ciechocinek (Kępa Dzikowska), 2014

[Fot. 6] Stare siedlisko | Łęk-Osiek (gm. Obrowo, pow. toruński), 2014

[Fot. 7] Nowe siedliska | Łęk-Osiek (gm. Obrowo, pow. toruński), 2014

Dla podtrzymania tradycji podam, że znajdujemy się pomiędzy 713, a 714 km biegu Wisły. Wiele drzew ląduje wprost do rzeki tworząc łęgowy land art. Uwagę zaprzątnęła ostroga dość daleko wchodząca w Wisłę. Okresowo może tu występować bród, bo kamienie ułożone płytko pod wodą widać było jeszcze daleko za jej krańcem. Prom jak widzimy na starych mapach rozpięty był pomiędzy brzegiem pobliskiego Słońska Dolnego, a Chrapami. Kto wyświadczyłby dziś taką usługę? Berlinki, szkuty i daubasy odpłynęły zabierając w wieczny rejs Ludzi Wisły.

[Fot. 8] Łęgowy land art | Ciechocinek (Kępa Dzikowska), 2014

[Fot. 9] Łęgowy land art | Ciechocinek (Kępa Dzikowska), 2014

[Fot. 10] Łęgowy land art | Ciechocinek (Kępa Dzikowska), 2014

[Fot. 11] Wyjątkowo długa ostroga | Ciechocinek (Kępa Dzikowska), 2014

[Fot. 12] Widok w stronę Otłoczyna | Ciechocinek (Kępa Dzikowska), 2014

Doszedłem do krańca lądu gdzie mały kanał wiślany (Łacha) wrzyna się między wyspę, a Słońsk Dolny i łączy się z Wisłą właściwą dopiero na wysokości Słońska Górnego. Wszystko po to by wyspa jeszcze wyspą była. Wzdłuż kanału aż roiło się od wędkarzy. Jako kompletny laik i ignorant w tym temacie obrałem kurs powrotny. Niemal dosłownie. Zamiast najzwyczajniej iść w kierunku południowo-wschodnim, by prędzej czy później napotkać główny trakt na Kępie albo gospodarstwo zacząłem kluczyć tak, że ostatecznie odnalazłem się z powrotem przy wiślanym brzegu na wysokości długiej ostrogi. By nie tracić więcej czasu ruszyłem najkrótszą możliwą drogą – przez bagniska, pokrzywiska i kartofliska. Kępa Dzikowska chwilami jest naprawdę dzika. Dzików za to żadnych. Może będą na południowo-wschodnim krańcu, z którego dobrze widać Kępę Zieloną.

[Fot. 13] Co to za roślina? Z tego kłębowiska pnączy wyskoczyła sarna | Ciechocinek (Kępa Dzikowska), 2014

Czy są wśród czytelników smakosze Laetiporus sulphureus? Żółciaki siarkowe występują tutaj obficie na drzewach w północno-zachodnim rejonie kępy. Podobno zjadliwe, a siary w gębie nie czuć.

[Fot. 14] Żółciak siarkowy | Ciechocinek (Kępa Dzikowska), 2014

 Jedynego domu na Kępie Dzikowskiej nie ma co pokazywać z bliska. Nie jest to ani obiekt zabytkowy ani wyróżniający się. Zdjęcie zamieszczam wyłącznie ze względów dokumentacyjnych.

[Fot. 15] Jedyny dom na kępie | Ciechocinek (Kępa Dzikowska), 2014

Cmentarz już prawie uporządkowany, a chałupa z bliska jakby czekała na dobicie. Z daleka zachowuje pozory jak przystało na kulturalnego 261-latka.

[Fot. 16] Najstarszy olęderski dom w okolicy (1753) | Ciechocinek (Słońsk Górny), 2014

Przypisy:

[1] W. Juśkiewicz, Rekonstrukcja procesów fluwialnych kształtujących Kępę Dzikowską na Wiśle w rejonie Ciechocinka, [w:] Idee i praktyczny uniwersalizm geografii. Geografia fizyczna, pod red. P. Gierszewskiego i M. Karasiewicza, seria „Dokumentacja Geograficzna” 2006, nr 32, s. 119-124 – link; K. Chutkowski, W. Juśkiewicz, Rekonstrukcja środowisk sedymentacyjnych osadów i rozwój Kępy Dzikowskiej na Wiśle w okolicy Ciechocinka, [w:] Rekonstrukcja dynamiki procesów geomorfologicznych – formy rzeźby i osady pod red. E. Smolskiej i D. Giriat, Warszawa: Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, 2007, s. 63-74.

[2] E. Mielke, Schlonsk. Chronik eines deutschen Dorfes an der Weichsel in Mittelpolen, Dortmund, 1972, s. 28 – link.

[3] M. Raczyński, Materiały do historii Ciechocinka: od zapoczątkowania budowy warzelniów soli do wybuchu wielkiej wojny, Warszawa 1935, s. 8. Dalej autor przytacza wnioski z lustracji królewszczyzn z 1662 r., w której nie wymieniono Słońska. Przyczynę stanu rzeczy upatruje w zniszczeniach wywołanych wojną ze Szwedami oraz w wylewach Wisły, przez które wieś przestała istnieć w przeciwieństwie do Łęgu (Łęk-Osiek). Patrz też: Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1632, cz. III, wyd. Z. Guldon, Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1967, s. 149.

[4] Z. Górski, R. Kabaciński, A. Mietz, Lustracje województw wielkopolskich i kujawskich. Województwo inowrocławskie 1765, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2011, s. 37. W publikacji najprawdopodobniej pomylono na mapie wieś Słońsko (gm. Inowrocław) ze omawianym Słońskiem; patrz także przykładowo treść przywileju z 1726 r. w E. Mielke, Schlonsk…, s. 34 – link. Również: M. Raczyński, Materiały…, s. 14.

[5] Sprawa z dnia 23 maja 1777 r. Między Holendrami Starego i Nowego Słońska a Kościelskimi, posesorami tychże wsi, [w:] Księgi Referendarii Koronnej z drugiej poł. XVIII w., t. I (1768-1780), pod red. A. Keckowej i W. Pałuckiego, Warszawa: KiW, 1955, s. 333-336.

[6] H. Rutkowski, Mapy Perhéesa, AGAD, http://mapy.geohistoria.pl/perthees/TMH-Komentarz_do_map_Pertheesa.pdf [dostęp: 15.05.2014]

[7] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego i in., Warszawa 1881, t. II, s. 295 – link.

[8] M. Raczyński, Materiały… , s. 38

Tagi: Chrapy, Ciechocinek, domy, drewno, Dzikowo, grzyby, Kujawy, Kępa Dzikowska, Nieszawska Dolina Wisły, olędrzy, Raciążek, Słońsk Dolny, Słońsk Górny, Wisła, zające, Zielona Kępa, Ziemia Dobrzyńska, Łacha, Łęk-Osiek

• 16 Maj 2014
• Architektura, Przyroda
• 8 Komentarzy